چه روشی در مواجهه با دانش آموز بهتر است؟

● راهبردهای تشویق و تنبیه:
چهار راهبرد اصلی برای تغییر رفتار از طریق تشویق و تنبیه وجود دارد که به شرح زیر پیش‌بینی شده است .
۱) تقویت مثبت:
به معنی تشویق یک فرد به خاطر انجام رفتار قابل قبول و پسندیده است. در حقیقت تقویت مثبت یعنی ارائه یک پاداش جالب توجه به یک فرد به دنبال انجام یک رفتار مطلوب تعریف می‌شود . اگر دانش‌آموزی به یک فرد نابینا در گذشتن از یک خیابان کمک کرده باشد و ما بلافاصله در سر صف از او ستایش به عمل آورده و یا جایزه‌ای از این بابت به او بدهیم رفتار او را به طور مثبت تقویت می‌کنیم و بدین وسیله احتمال تکرار این عمل را در او تقویت خواهیم کرد.
۲) تقویت منفی (یادگیری اجتنابی)
یادگیری اجتنابی یا تقویت منفی یعنی اجتناب از اعمال تنبیه نسبت به کسی که از انجام کار نامطلوبی دست برمی‌دارد. به عنوان مثال : دانش‌آموزی معمولا تکالیف خود را خوب انجام نمی‌داده است و هر روز مورد توبیخ قرار می‌گرفته و از نمره‌اش کم می‌شده است . امروز دانش‌آموز تکلیفش را انجام داده است در مقابل انجام وظیفه معلم برخلاف روزهای دیگر او را سرزنش نمی‌کند و نمره‌اش را کاهش نمی‌دهد این اجتناب از اعمال تنبیه، تقویت منفی نام دارد.
۳) خاموشی:
اگر رفتاری را که با تقویت مثبت افزایش یافته برای مدتی تقویت نکنیم به تدریج از نیرومندی آن کاسته می‌شود و سرانجام به کلی متوقف می‌گردد به این فرایند خاموشی رفتار گویند یا به تعبیری دیگر از خاموشی به عنوان کاهش یا از بین بردن رفتار نامطلوب به علت استفاده ن کردن از تقویت مثبت تعریف شده است.
گاهی اوقات یک دانش آموز برای آنکه مورد توجه قرار گیرد دست به اذیتها ، شیطنت‌ها و شیرین کاریهایی می‌زند که سبب اختلال در نظم کلاس و یا الگوبرداری غلط توسط دانش‌آموزان دیگر می‌شود. بعضی از معلمین یا مدیران از کار چنین دانش‌آموزی به شدت عصبانی می‌شوند و از روش تنبیه استفاده می‌کنند . در حالی که هدف دانش آموز همین کسب توجه از طریق کارهای نامطلوب بوده است. اما در مقابل عده‌ای از مدیران و معلمین مدبرانه برخورد می‌کنند و اصولا به موضوع اعتنایی نمی‌کنند در نتیجه مشاهده می‌شود که دانش آموز دست از این کار خود برمی‌دارد . در حقیقت این مدیران با استفاده از راهبرد خاموشی، رفتار فرد را در یک مورد ناخواسته تضعیف کرده‌‌اند.
۲) تنبیه :
هرگاه دانش‌آموزی رفتارهای نامطلوب از خود بروز دهد که سبب آسیب رساندن ، ضرر رساندن و بی‌نظمی مدرسه شود ممکن است با رعایت همه جوانب امر او را مورد تنبیه قرار داد پس جزای ناموفق یا ناخوشایندی که در نتیجه رفتار نامطلوب فرد به کار گرفته می‌شود ، تنبیه نامیده می‌شود.
● ظرافتهای کاربرد تشویق و تنبیه در مدارس
مدیر یا معلم آگاه و مومن به فلسفه و مبانی تعلیم و تربیت، با تخصصی که دارد می‌داند چگونه و به چه شکلهایی آدمهای تحت تربیت خود را تربیت کند تا آنها را به درجه‌ای از رفتار که هدف نظام آموزشی است و خود او به آن ایمان دارد برساند.
تشویق و تنبیه موقعی موثر است که در ارتباط با مسائل تربیتی بوده و آگاهانه انجام گیرد. در هر تشویق و تنبیه باید علت و نتیجه تربیتی آن برای مربی و شرایط و نیازهای دانش‌آموز مورد توجه قرار گیرد . از تشویق و تنبیه می‌توان به عنوان بهترین محرک در راه پیشبرد اهداف تربیتی استفاده کرد.
تشویق شکلها و کاربردهای فراوانی در مدرسه دارد . یک لبخند ، یک تبریک ، یک تشکر و یک هدیه کوچک و خیلی چیزهای دیگر می‌تواند محرک مناسبی برای بسیاری از دانش‌آموزان باشد.
در هر تنبیهی معلم یا مدیر باید بداند که برای چه تنبیه می‌کند و چه نتایج و اثراتی روی دانش‌آموزان دارد. دانش‌آموز نیز باید بداند به خاطر چه رفتاری تنبیه می‌شود . البته باید دانست که تنبیه فقط جلوی انجام عمل ناخواسته را به طور موقت می‌گیرد. برای آنکه رفتار دانش‌آموز تغییر کند ، باید همراه با تنبیه ، رفتار درست را نیز به او نشان داد.
● پیامدهای زیانبار تنبیه:
تنبیه یک ابزار تربیتی ناخوشایند است که در مواقعی به ناچار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در مورد مضرات تنبیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ بچه‌ها دروغگو می‌شوند.
▪ افسردگی و بیماری‌های عصبی به وجود می‌آورد.
▪ سبب ترس می‌شود.
▪ افراد ریاکار و حیله‌گر می‌شوند.
▪ افراد کند ذهن می‌شوند و خلاقیت خود را از دست می‌دهند.
▪ اعتماد به نفس بچه‌ها کم می‌شود.
▪ احترام و اعتماد بچه‌ها نسبت به بزرگترها کم می‌شود.
باید دانست که تنبیه حربه اولیه‌ای است که ممکن است در جایی مناسب و در جایی نامناسب و زیان‌آور باشد . به هرحال از تنبیه نباید به عنوان اولین وسیله استفاده کرد ولی اگر مجبور به استفاده از آن شویم باید به صورت موقت از آن استفاده کنیم تا به روش بهتر و مناسب‌تر دسترسی پیدا کنیم و تشویق علاوه بر آنکه سبب افزایش میل به کار، رضایت خاطر و تقویت روحیه افراد می‌شود ، وسیله‌ای برای شکل‌گیری و بهسازی شخصیت آنها نیز به حساب می‌آید.
تشویق می‌تواند بسیاری از مشکلات روانی، عاطفی و اجتماعی افراد را برطرف کند. علاوه براینها تشویق وسیله مناسبی برای به وجود آوردن نگرش مثبت، دوست داشتن متقابل ، قدردانی و ارزش دادن به انسانهاست ، پاداش و تشویق مطمئن‌ترین و اساسی‌ترین ابزار انگیزش همه انسانها منجمله دانش‌آموزان و معلمان می‌باشد که کاربرد آن باید در صدر همه فعالیتهای مدیران قرار گیرد.

فریبا عارف نیا،کارشناس گروههای آموزشی
منابع:
-۱ علی اکبر سیف، روانشناسی تربیتی (روانشناسی آموزش و یادگیری)
-۲ سیداحمد زرهانی ، عزیزالله تاجیک اسماعیلی ، نگاهی به نقش تربیتی خانه و مدرسه ، پاییز ۱۳۷۳
-۳ سید محمد میرکمالی ، روابط انسانی در آموزشگاه ، نشر سیطرون فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش ، شماره ۱۰ تابستان ۱۳۷۳
-۴ علی اکبر سیف ، تغییر رفتار و رفتار درمانی، نظریه و روشها ، تهران نشر دانا
-۵ عبدالله مجوزی، چرا تنبیه، تهران ، انتشارات اولیاء و مربیان ۱۳۷۲
-۶ بیژن هوشنگی، ماهنامه پرورشی تربیت، شماره ۳ آذر ۷۸

منبع : روزنامه رسالت