سراب مقاوم سازی

"مقاوم سازی" در علم مهندسی عمران به معنای بالا بردن مقاومت یک سازه (ساختمان) در برابر نیرو­های وارده می­باشد. امروزه از این اصطلاح بیشتر در مورد نیروی زلزله استفاده می­شود. ازدیدگاه علمی، مقاوم سازی واژه­ی کاملا درستی برای این منظور نیست چرا که منظور از اصطلاح "مقاوم سازی" به طور قطع بالابردن مقاومت در برابر نیروی زلزله نیست بلکه منظور بهبود عملکرد اجزای سازه (ساختمان) در برابر نیروی زلزله است. به همین دلیل اصطلاح "بهسازی" و در حالت خاص برای نیروی زلزله، "بهسازی لرزه­ای" اصطلاح درست تری می­باشد. به هر حال برای همرنگ شدن، در این مقاله نیز از اصطلاح مقاوم سازی به همان معنای بهسازی لرزه­ای استفاده می­کنیم.
همانطور که در بالا نیز اشاره شد، مقاوم سازی در مورد ساختمانهای از قبل ساخته شده کاربرد دارد. اساسا برای ساختمانهای در حال احداث رعایت اصول و مقررات فنی لازم می­باشد و مقاوم سازی معنای خاصی در بر ندارد. لذا لازم است مخاطبین به این مهم توجه داشته باشند که وقتی صحبت از مقاوم سازی می­شود، در مورد ساختمانهای قدیمی و جدید ساخته شده صحبت می­شود، و ساختمانهایی که هنوز ساخته نشده­اند در این مقوله مورد نظر نمی­باشند.
مقاوم سازی وظیفه چه کسانی است؟ چه ساختمانهایی نیاز به مقاوم سازی دارند؟ روش انجام مقاوم سازی چیست؟ هزینه انجام آن؟ نتایج مقاوم سازی تا چه حد قابل اطمینان است؟ طرح­های مقاوم سازی دولت چه نتایجی در بر دارد؟ و ...، اینها همه سوالاتی هستند که به ذهن هر کسی خطور می­کند و وظیفه ما است که این سوالات را پاسخ دهیم.
● چه ساختمانهایی نیاز به مقاوم سازی دارند و مقاوم سازی وظیفه چه کسانی است؟
پاسخ به این سوال از دو دیدگاه علمی و عملی قابل تامل است. از دیدگاه علمی تمام ساختمانهایی که بر اساس اصول وضوابط حال حاضر آیین نامه­های طراحی ساختمانها اجرا نشده­اند نیاز به مقاوم سازی دارند، که خود دو دسته­اند:۱- آنهایی که قبل از تدوین آیین نامه­های مربوط طراحی و اجرا شده­اند و در زمان اجرای آنها آیین نامه­ها و مقررات مورد نیاز در کشور وجود نداشت. ۲- آنهایی که در سالهای اخیر ساخته شده­اند اما متاسفانه به دلیل قصور کارفرمایان و عدم اطلاع آنها از اصول ساخت و ساز، دست مهندسان متعهد را از کار کوتاه کرده ( و می­کنند) و به همین دلیل مسایل فنی لازم رعایت نمی­شود و یا به دلیل عدم دسترسی به مصالح و دانش فنی مناسب ( در روستاها و مناطق دور افتاده) امکان رعایت اصول فنی وجود ندارد.
از دیدگاه عملی، امکان مقاوم سازی تمام اینگونه ساختمانها به لحاظ زمان، هزینه و راهکار اجرایی وجود ندارد، چرا که به این ترتیب تقریبا باید تمام کشور را دوباره ساخت. بنابراین باید مقاوم­سازی به محدودتر کرد. جا دارد ساختمانهای را به چهار دسته تقسیم کنیم:
۱) ساختمانهای حیاتی که به دلیل نوع کاربری و استفاده­ای که دارند امکان انتقال تجهیزات را نداشته و از طرفی باید عملکرد خود را بعد از زلزله نیز حفظ کنند. مانند: مراکز درمانی، ایستگاه­های مخابراتی و تلوزیونی، مراکز امنیتی، پالایشگاه­ها، و ... .
۲) ساختمانهایی که در حال حاضر شرایط خاصی ندارند اما بعد از زلزله به عنوان مراکز خدماتی و کمک رسانی مورد نیاز می­باشند و لازم است حتما سرپا باشند: برخی سوله­ها، مساجد، مدارس، مراکز مدیریت کلان، مراکز مدیریت بحران و ... .
۳) ساختمانهایی که قبل و بعد از زلزله اهمیت خاصی ندارند ولی در صورت آسیب تلفات جانی زیادی در پی خواهد داشت: مانند: مراکز عمومی، استادیوم، برج­ها و ... .
۴) ساختمانهای معمولی که هیچ­کدام از موارد فوق را شامل نمی­شود. مانند: منازل مسکونی، ساختمانهای اداری و تجاری معمولی و ... .
اهمیت و نیاز مقاوم سازی از دیدگاه کلان به ترتیب از شماره یک آغاز و تا شماره ۴ کاهش پیدا می­کند. مقاوم سازی دسته یک و دو کاملا به عهده و وظیفه دولت می­باشد. دسته ۳ بین دولت و کارفرمایان خصوصی (مردم) مشترک بوده و دسته ۴ کاملا به عهده مردم می­باشد.
نکته مهم در اینجاست که در مقاوم سازی دسته یک و دو تقریبا تاثیر مستقیم در کاهش تلفات زلزله نداشته و تنها مقاوم سازی دسته سه و چهار است که در کاهش مستقیم تلفات زلزله نقش دارند. اما بدیهی است که هزینه و زمان لازم برای مقاوم سازی دسته سه و چهار به قدری زیاد است که عملا این امر را غیر ممکن ساخته و به همین دلیل است که توجه دولت به دسته یک و دو و در موارد کمی به دسته سوم معطوف شده است.
در نتیجه به اینجا می­رسیم در حال حاضر که دولت دست به کار مقاوم سازی شده است باید توجه خود را معطوف به ساختمانهایی بکند که یا در دسته یک هستند و یا در دسته دو. و مقاوم سازی ساختمانها و مراکز شخصی به عهده خود افراد است و دولت صرفا می­تواند تسهیلات و قوانین لازم را در اختیار قرار دهد.
● روش و هزینه انجام مقاوم سازی؟
در حال حاضر در کشور ما تنها مرجع مقاوم­سازی دستورالعملی است که توسط سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور با همکاری پژوهشکده مهندسی زلزله، تدوین شده است تحت عنوان "دستورالعمل بهسازی لرزه­ای ساختمانهای موجود" . متاسفانه روش اجرای این دستورالعمل هنوز به طور کامل برای کارشناسانی که از آن استفاده می­کنند مشخص نیست و هنوز مراکز مختلف در خصوص نحوه استفاده از آن توافق ندارند و متخصصان امر به سلیقه خود آن را اجرا می­نمایند. هرچند سازمان مدیریت با برگزاری دوره­هایی سعی دارد آموزش­های لازم را به کارشناسان بدهد.
برای ساختمانهای شخصی هنوز تجربه مقاوم سازی کاملی وجود ندارد اما مراجعه به مهندسانی که قبلا این کار را در پروژه­های دولتی انجام داده­اند می­تواند مفید باشد.
مراحل انجام مقاوم سازی به این صورت است:
۱) ابتدا بازرسی از ساختمان و ارزیابی اولیه و کیفی انجام می­شود.
۲) بازرسی کامل و مطالعات کمی:در این مرحله احتمالا انجام برخی آزمایشات یا کنده کاری­ها در ساختمان ضروری است. در این مرحله نیاز یا عدم نیاز ساختمان به مقاوم­سازی مشخص می­شود.
۳) ارایه طرح مقاوم سازی: پس از انجام مطالعات کمی و درصورت نیاز، طرح مقاوم سازی ساختمان به صورت نقشه و دستور کار ارایه می­شود.
۴) اجرای طرح مقاوم سازی: ممکن است در این مرحله برخی از قسمتهای ساختمان به صورت موقت تخلیه شود. در ساختمانهای شخصی بسته به نوع ساختماتن وتعداد طبقات و ... ممکن است نیاز به تخلیه کامل ساختمان باشد.
هزینه انجام مقاوم سازی سه قسمت است:
الف) هزینه مراحل ۱و۲ فوق که تقریبا برابر هزینه طراحی مجدد ساختمان است.
ب) هزینه مرحله ۳: بسته به نوع ساختمان و نوع مقاوم سازی مورد نیاز متغیر است و ممکن است از یک تا چند برابر هزینه طراحی ساختمان باشد.
ج) هزینه اجرا: کاملا بستگی به طرح مقاوم سازی دارد ولی معمولا هزینه ­این کار نسبت به همان مقدار عملیات اجرایی در ساختمانهای در حال ساخت بیشتر است ( به دلیل کم بودن حجم کار- تداخل با ساکنین ساختمان- هزینه­های تخریب و ...).
● نتایج مقاوم سازی تا چه حد قابل اطمینان است؟
در اینجا نکته­ای وجود دارد که شاه کلید بسیاری از مشکلات ساختمان­سازی کشور ما است. به طور کلی از دیدگاه کارشناسی در سطح بالایی می­توان به نتایج کار مقاوم سازی اطمینان داشت مخصوصا در ساختمانهای معمولی. چرا که هدف از مقاوم سازی در اینگونه ساختمانها صرفا ایمین جانی است و دستیابی به این هدف بسیار سهل تر از دستیابی به اهداف مقاوم سازی در ساختمانی مانند مخابرات است که در آن تمام دستگاه­ها و سیستم­های پیشرفته و حساس نیز باید در حین و بعد از زلزله به کار خود ادامه دهند.
شاه کلیدی که از آن گفتیم این است که، مهندسان و پیمانکاران و کارفرمایان، تغییری نمی­کنند، اما چرا طراحی و اجرای ساختمانها معمولا غیر ایمن است اما، به مقاوم سازی می­توان تا حد زیادی مطمئن بود؟ پاسخ در اینجاست که به دلیل علمی بودن و تخصصی بودن و از همه مهمتر جدید بودن بحث مقاوم سازی، کارفرمایان و پیمانکاران هیچگونه ادعایی مبنی بر مهارت تجربی در این زمینه ندارند و کار در دست مهندسان واقعی است و علاوه­ بر آن کارفرمایانی به مقاوم سازی دست می­زنند که حساسیت خاصی به این موضوعات قائل هستند و این باعث می­شود مهندسان راحت تر کار خود را انجام دهند. در حالی که در ساختمان­سازی که آن هم کاری بسیار علمی و دقیق است، متاسفانه به غیر از مهندسان، همه مدعی هستند و حاصل کار را می­بینیم.
● طرح­های مقاوم سازی دولتی چه نتایجی در بر دارد؟
همانطور که پیشتر نیز به اشاره شد، طرح­های مقاوم سازی دولتی هیچ تاثیری در کاهش خطرات زلزله ندارد و تنها دو نتیجه عمده را در بر خواهند داشت اول افزایش قدرت رویارویی با بحران­های پس از زلزله و دوم کاهش خسارات مالی به بدنه دولت. البته تعدادی پروژه های مقابله با زلزله در بخش شریانهای حیاتی در دست انجام است که انجام دادن و به ثمر نشستن آن پروژه ها می­تواند تا حدودی به کاهش تلفات جانی و خطرات زلزله منجر شود.
در خصوص طرح های مقاوم سازی دولت باید گفت که انتخاب ساختمانهایی که باید مقاوم سازی شوند بر اساس یک طرح جامع انجام شده و می­شود که این طرح از دیدگاه­های مدیریت بحران و امداد و نجات بسیار ناقص و معیوب است. به طوری که در عمل گاهی شاهد مقاوم­سازی ساختمانهایی هستیم که به نظر نمی­رسد در یک طرح جامع و هدفمند نیازی به مقاوم سازی داشته باشند.
نکته­ای که بار دیگر نیاز به اشاره دارد این است که دولت در حالی دست به مقاوم سازی و صرف بودجه­های زیادی در این زمینه می­زند که مشکل اساسی شهرهایی مانند تهران آمار بالای تلفات و خسارات در صورت وقوع زلزله است و با این روشها نمی­توان آمار تلفات را کاهش داد. بهتر است همزمان و به صو.رت موازی بودجه­هایی اختصاص داده­شوند که بتوانند در زمینه کاهش خسارات نیز مثمر ثمر واقع شوند. الیته این بودجه­ها باید فراتر از پخش چند برنامه کوتاه تلوزیونی و چاپ چند پوستر و کتاب باشد.

محمد هادی جلیلی
مسوول بخش مقاوم سازی جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران

منبع : سازمان غیر دولتی جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران