وقتی کمیته دفاع ملی در هم کوبیده شد

تلاش دولتمردان ایران به منظور بیرون راندن روس‌ها که از چند سال پیش از شروع جنگ، بخش‌هائی از شمال کشور را به اشغال خود درآورده بودند به نتیجه‌ای نرسید و آنها به بهانه حفظ جان اتباع خود در ایران نیروهای خود را از آذربایجان و سایر نواحی اشغالی خارج نکردند و ایران همچنان به‌علت ضعف نیروهای نظامی خود ناگزیر به تحمل حضور بیگانگان و تجاوزات آنان در خاک خود شد. هر چند دلایل عمده و ریشه‌ای این اقامت مشکل‌ساز نیروهای بیگانه را در قرارداد ۱۹۰۷ و اولتیماتوم روسیه به ایران در مسئله اخراج مورگان شوستر امریکائی، (مستشار مالی)، و پس از آن در قرارداد سری ۱۹۱۵ باید جست.
نقض بی‌طرفی و اشغال ایران
در قرن اخیر، میهنمان دو مرتبه به اشغال آشکار قوای بیگانه درآمد. پی‌آمد وقوع دو جنگ جهانی اول و دوم، به‌رغم اعلان بی‌طرفی دولت ایران، این بی‌طرفی به‌کار نیامد و به‌هیچ وجه مورد توجه نیروهای انگلیس و روس واقع نشد و بی‌طرفی ایران به‌دلایل واهی نقض شد. جنگ جهانی اول در ۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴ تقریباً هشت روز پس از تاجگذاری احمدشاه آغاز شد.
”نظر به اینکه در این اوقات متأسفانه بین دول اروپ نایره جنگ مشتعل است و ممکن است این محاربه به حدود مملکت ما نزدیک شود و نظر به اینکه روابط ودادیه ما بحمدالله با دول متخاصمه برقرار است برای اینکه عموم اهالی از نیات مقدمه ما در حفظ و صیانت این روابط جسنه نسبت به دول متحاربه مطلع باشند امر و مقرر می‌فرمائیم که جناب مستطاب اجل اشرف افخم اکرم میهن دستور معظم مستوفی الممالک، رئیس الوزرا و وزیر داخله فرمان ملوکانه را به فرمانفرمایان و حکام و مأموران دولت ابلاغ دارند که دولت ما در این موقع مسلک بی‌طرفی را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت می‌نماید و به این لحاظ مأموران دولت را باید متوجه نمایند که نباید وجهامن‌الوجوه برا و بحرا کمک به همراهی و یا ضدیت هر یک از دول متخاصمه نموده و یا اسلحه و ادوات حربیه برای یکی از طرفین تدارک و یا حمل کنند و باید از طرفداری با هر کدام از دول متحاربه پرهیز و احتراز نموده، مسلک بی‌طرفی دولت متبوعه خود را کاملاً رعایت نمایند و در تکمیل حفظ بی‌طرفی و صیانت روابط حسنه باز آنچه هیئت دولت ما مصلحت داند و به عرض برسد در اجراء مقررات آن امر ملوکانه شرف صدور خواهد یافت.“
به‌نظر می‌رسد که اعلام بی‌طرفی ایران تأثیر چندانی بر چگونگی مواجهه دول متحارب در استفاده از موقعیت سوق‌الجیشی کشورمان نداشت. اندک زمانی پس از شروع جنگ، واحدهائی از سربازان انگلیسی به همراه قوای هندی از بحران وارد آبان شدند و این شهر را اشغال کردند. عمده‌ترین توجیه گسیل این نیروی نظامی، ضرورت محافظت از تأسیسات استخراج نفت درمنطقه خوزستان بود. در نیمه اول صفر ۱۳۳۳ ق. نیز تبریز به اشغال سپاه عثمانی درآمد و کشمکش نظامی بین عثمانی و روس به اوج خود رسید. گروهی مرکب از نظامیان عثمانی و آلمانی تحرکاتی را در منطقه خوزستان و اطراف آن آغاز کردند. این فعل و انفعالات با واکنش از سوی انگلیسی‌ها مواج شد. آنان این موضوع را خرابکاری در امتداد خط لوله نفت تلقی کردند و بهانه تازه‌ای به‌دست آوردند تا نیروهای خود را رهسپار اهواز نمایند و حتی تا مسجدسلیمان هم پیشروی کنند.
تشکیل کمیته ملی دفاع
در زمره بارزترین مقاومت مردمی می‌توان به تکوین ”کمیته دفاع ملی“ اشاره کرد که توسط جمعی از مهاجران در قم شکل گرفت و شماری داوطلب در آن گردهم آمدند. مرحله‌ای از اشغال کشور در حال شکل‌گیری بود و تهران و بسیاری دیگر از شهرها آبستن حوادث بود. روس‌ها با نیروی تازه‌نفس خود به فرماندهی باراتوف هسته مرکزی مقاومت کمیته دفاع ملی را در هم کوبیدند و شهرهای قم، اصفهان، همدان و کرمانشاه به‌دست قوای روس افتاد. پس از چندی با شکست مقطعی انگلیسی‌ها در عراق، قوای عثمانی از بخش غرب وارد خاک کشورمان شدند و کرمانشاه و همدان را تصرف کردند، لیک همچنان حاکمیت سیاسی در نوسان و ناپایدار بود. در این اوضاع ایرانیان تماشاگر کش و قوص درگیری متحدین و متفقین در خاک خود بودند که هر از چند کفه ترازو به سود یکی از طرف‌های درگیر سنگینی می‌کرد.
انقلاب روسیه که در اکتبر ۱۹۱۷م روی داد، صفحه‌ای نو در تاریخ جنگ جهانی اول گشود. پیامد پیروزی انقلاب بلشویک‌ها در روسیه، به خروج قوای آن کشور از ایران انجامید.
انگلیسی‌ها با برنامه‌ریزی ویژه خود جای خالی روس‌ها را پر کرده بودند. آنان خطر آلمان‌ها و عثمانی را بزرگ جلوه دادند. از این‌رو دست به مانور تبلیغاتی گسترده‌ای زدند تا به منظور جایگزینی نیروی نظامی و پلیسی خود در غیاب قوای روس، دستاویز لازم را همراه داشته باشند. بخش‌هائی از مرکز، غرب و به‌ویژه شمال کشور، در معرض دگرگونی‌هائی بود تا اینکه در اواخر ماه محرم ۱۳۳۷ق، عثمانی‌ها، شرایط ترک مخاصمه را پذیرفتند و دولت آلمان در ۱۱ نوامبر ۱۹۱۸م، آتش‌بس اعلام کرد و جنگ جهانی اول در ۹ صفر ۱۳۳۷ ق/۲۲ عقرب ۱۲۵۷ خ خاتمه یافت.

منبع : روزنامه اعتماد