منافع ایران در دریای خزر

دکتر الهه کولایی، استاد دانشگاه و کارشناس مسایلبین‌الملل در گفت‌وگو با خبرنگار سیاسی- خارجی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) بااشاره به عدم تامین منافع جمهوری اسلامی ایران در دریای خزر و نیازهای دیپلماسیکشور برای تامین این منافع در رویکردهای متخذه، تصریح کرد: مساله منافع جمهوریاسلامی در دریای مازندران بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یکی از مباحثپیچیده‌ای است که تحت تاثیر عوامل متعدد منطقه‌ای و فرامنطقه ‌ای شکل گرفته است.
بهدنبال فروپاشی شوروی که کشورهای ساحلی از دو کشور به ۵ کشور افزایش پیدا کردند، باگسترش یک فرآیند بسیار پر فراز و نشیب از رقابت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای درحوزه دریاچه مواجه شدیم که هر یک از کشورها سعی کردند با تمام ابزارهای دیپلماتیک وامکانات و توانمندی‌های قدرت ملی‌شان سهم بیشتری از منافع و منابع این دریاچه را بهخود اختصاص دهند.
وی ابراز عقیده کرد: طی سالیان گذشته همه تلاشکرده‌اند از این توانمندی‌ها به گونه‌ای مستمر بهره بگیرند اما در دیپلماسی کشور مابه دلیل فقدان یک رویکرد واقع‌گرایانه و همه‌جانبه برای پیگیری منافع کشور و بهویژه مسایل و مشکلاتی که در سال‌های اخیر در دیپلماسی ما شکل گرفته دسترسی به منافعقابل قبول با دشواری‌های جدی مواجه شده است.
کولایی افزود: غیر از اینکه سه کشور جدید به دوکشور ساحلی اضافه شده‌اند، یک بازیگر فعال منطقه‌ای در طی سالیان گذشته به نامآمریکا حضور یافته است. آمریکا با توجه به روابط پرتنش خود با ایران از مهار دوگانهتا مبارزه با محور شرارت و تروریسم و مانند آن، همواره سیاست‌های خود را مهار کردنو از میان بردن منافع کشور ما قرار داده است.
به گفته وی، این سیاست به فرصتی برای کشورهایساحلی تبدیل شده تا منافع قانونی و بر حق ما را نادیده انگاشته و به بهره‌برداری ازمنابع این دریاچه بپردازند؛ در حالی که خود آنها بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شورویاعتبار قراردادهای دوران اتحاد را صحه گذاشته و اعلام کرده بودند به این توافق‌هاپایبند هستند تا توافق جدیدی که اجماع کشورهای ساحلی را در بر داشته باشد شکلبگیرد.
وی گفت: اما ابتداد روسیه با قزاقستان، سپس باآذربایجان در مورد مرزهای ساحلی خود و بهره برداری از منابع زیر بستر دریاچه بهتوافق‌هایی دست پیدا کردند که البته دشواری‌های بسیاری برای نهایی شدن آن وجود داردو دولت ترکمنستان به دلیل منابع گسترده گاز طبیعی بیشتر از منظر حاکمیتیبهره‌برداری از منابع انرژی، مسایل این دریاچه را دنبال کرده است.
کولایی با بیان اینکه این روند کاملا علیه منافعما و معارض با تعهدات پیشین این کشورها بوده ولی روندی نبوده که متوقف شود، اضافهکرد: طی سال‌های اخیر بعد از اجلاس عشق‌آباد، هیات مذاکره کننده تحت فشار افکارعمومی و مجلس، حاضر نشد کوچکترین امتیازی به کشورهای ساحلی بدهد که در آن دوران بعداز اینکه دولت بوش ایران را محور شرارت خوانده بود، برای برخی کشورهای ساحلی اینتوهم ایجاد شده بود که در شرایط ضعف دیپلماسی ایران می‌توانند حقوق حقه ایران رانادیده انگارند، به دنبال این نشست،‌ با تحرک دیپلماتیک قابل قبولی از سوی کشورمواجه نبودیم چرا که با افزایش فشارهای بین‌المللی در ماه‌های اخیر و صدور دوقطعنامه علیه ما در شورای امنیت، توانایی چانه‌زنی دیپلماتیک ما به شدت کاهش پیداکرده است.
کولایی ادامه داد: بنابراین به نظر می‌رسد همانندمباحثی که در خصوص انتقال گاز به هند و پاکستان مطرح شده و بخشی از حقایق آن فاشگردیده در این خصوص نیز امتیازاتی که جزو حقوق قانونی و طبیعی مردم ایران است بهدلیل ضعف موقعیت دیپلماتیک کشور ما قابل حصول نباشد و تضعیف جایگاه بین‌المللیایران و متهم قرار گرفتن آن و اعمال فشار جامعه جهانی از طرف شورای امنیت علیه مابدون تردید به فرصتی برای کشورهای دیگر این حوزه تبدیل شده که از کوچک و بزرگ سعیکرده‌اند که منافع قانونی ما را نادیده انگارند.به اعتقاد وی، بدیهی است که ضعف موقعیت دیپلماتیکدست بالایی در چانه زنی‌های این منطقه برای ما به همراه نمی‌آورد و توسعه روابط بااین کشورها نیز صرفا از طریق دید و بازدیدهای سیاسی راهگشا نخواهد بود.
این استاد دانشگاه در مورد راه‌ های تامین منافعکشورمان اظهار داشت: آنچه می‌تواند به ما در دفاع از منافع‌ و حقوق ‌مان یاری رساند،ایجاد تعادل در روابط با جامعه بین‌المللی توسعه روابط با کشورهای اروپایی و بهبوددر روابط با آمریکا، حل و فصل مسایل و مشکلات با این کشور و در موضع ضعف قرار دادنجنگ‌ طلبان و آتش ‌افروزان در این کشور و تقویت جریان‌های عقل‌گرا و عمل‌گرا درآمریکا است.
وی افزود: در این صورت کشور ما براساس یک رویکردمتعادل و متوازن در روابط منطقه‌ای خود، به گونه‌ای منفی یعنی ندادن امتیاز به هیچکشوری در روابط خارجی از جمله فدراسیون روسیه، می‌تواند به منافع حقیقی و حقوقیکشور در این عرصه دسترسی پیدا کند.
این کارشناس مسایل بین الملل در ادامه در پاسخ بهاین پرسش که آیا توجه صرف ایران به مساله خزر از دید امنیتی، باعث عدم دسترسی ایرانبه دیگر منافع خزر نشده است؟ تاکید کرد: اساسا برداشت درست و واقعی از منافع ما درحوزه خزر شکل نگرفته است. در واقع امنیتی شدن نگاه ما در حوزه خزر باعث شده که برایهمه‌ی کشورهای ساحلی دیگر، فرصت‌هایی برای نقض حقوق حقه و قانونی ما فراهم شود وآمریکا نیز در پشت این اعمال فشارها، با جدیت کامل قرار داشته و از روش‌ها وابزارهای گوناگون استفاده کرده است.
وی افزود: اخیرا یکی از کارشناسان محیط زیست خزر،از نابودی کامل ذخایر ماهیان خاویاری در خزر سخن گفت که تا ۱۵ سال آینده اساسادسترسی به تولید استثنایی و انحصاری این دریاچه نخواهیم داشت؛ در واقع مهم‌تر ازانرژی برای ما مساله ماهیان خاویاری در این دریاچه و در کنار آن مساله حفظ محیطزیست خزر است.
کولایی تصریح کرد: بنابراین باید فراتر از یک نگاهسیاسی، امنیتی و نظامی با نگاه چندوجهی به مسایل این دریاچه به ویژه ابعاد زیستمحیطی و اقتصادی بپردازیم. طبیعی است که روسیه به عنوان کشوری که دارای برتری نظامیدر این دریاچه است و ناوگان آن از طریق کانال ولگا-دون بر فضای عمومی این دریاچهتسلط دارند، بر روی این محور تاکید می‌کند، ولی کشورهایی مانند آذربایجان تلاشمی‌کنند که پای رقیب را به منطقه باز کنند و به نوعی این نفوذ را به چالش بکشند ومنافع خودشان را از این مسیر تامین کنند.
به اعتقاد کولایی، بنابراین برای ایران کهپیوندهایش با کشورهای دیگر محدودیت‌های گوناگونی را نشان می‌دهد، دسترسی به منافعاین دریاچه صرفا با یک رویکرد نظامی و سیاسی حاصل نخواهد شد بلکه این رویکردمی‌تواند فرصت را برای کشورهای دیگر فراهم کند.
به گفته این استاد دانشگاه، اساسا موضوعات خزر بهصورت سیاسی و امنیتی باقی مانده و با توجه به اختلافات اخیر روسیه با غرب و به ویژهبا آمریکا، مزایای متنوعی را برای این کشور می‌تواند در خصوص نوع روابط ما با اروپاو آمریکا ارایه کند.
کولایی گفت:‌ برای کشور ما منافع گوناگونی در ایندریاچه وجود دارد لذا جمهوری اسلامی باید روابط خود را به گونه‌ای تنظیم کند کهبتواند منافع نسل‌های مختلف را دفاع کند که این نیازمند یک رویکرد متوازن و متعادلدر سطح جهانی است تا تمام تخم مرغ‌ها در سبد یک کشور قرار نگیرد.
وی در خاتمه گفت: موضوع محیط زیست این دریاچهپیوند نزدیکی با درآمدهای عظیم اکوتوریسم پیدا می‌کند که خود ذخیره عظیمی است ومتاسفانه در سواحل زیبای این دریاچه غفلت شدیدی را در این خصوص شاهد هستیم.

منبع : دیپلماسی ایرانی