غیبت امام زمان(ع)، علل و آثار آن از دیدگاه امیرمؤمنان(ع)

اگر چه در تمامی ادیان و مكاتب اعم از الهی و غیر الهی در زمینه ظهور مصلح و منجی جهان كم و بیش مطالبی به چشم می خورد؛ ولی براساس دلیلهای متقن و معیارهای درستی كه وجود دارد این حقیقت به اثبات رسیده است كه كامل ترین و قابل اعتمادترین اطلاعات در مورد شخصیت و ابعاد گوناگون زندگی موعود جهانی نظیر: تولد، غیبت، ظهور، حكومت و... در مجموعه روایات اهل بیت(ع) ارائه شده است. با توجه به این حقیقت در مقاله حاضر تلاش می شود تا مسئله غیبت منجی عالم بشریت و علل و آثارش با توجه به مجموعه كلمات و رهنمودهای حضرت علی(ع) به اختصار مورد بررسی قرار گیرد.
۱) غیبت امام مهدی(ع)
امام علی بن ابی طالب(ع) مسئله غیبت حضرت مهدی(ع) را با زمینه سازی حساب شده و منسجمی در چند مرحله مطرح می كنند و كاملاً روشن است كه این كار به صورت تصادفی انجام نگرفته است بلكه با توجه به ظرفیت و كشش فكری افراد و شیوه های صحیح آموزشی و همینطور با در نظر گرفتن سیر طبیعی و خارجی وقایعی كه در آینده پیش خواهد آمد به تبیین و تشریح امور پرداخته اند. در یك مرحله پس از تصریح به ضرورت وجود حجت الهی در روی زمین و بلكه كل نظام عالم هستی می فرمایند:
هرگز زمین از حجت الهی كه با دلیل و برهان برای حاكمیت بخشیدن به احكام و ارزشهای دینی قیام می نماید خالی نخواهد بود و حجت خداوند عالم یا به صورت شناخته شده و آشكار [مثل یازده امام(ع)، در میان مردم زندگی می كند] یا [در اثر فراهم نبودن شرایط مناسب] به طور پنهان و ناشناخته به سر می برد.۱
در روایت دیگری امام علی(ع)، پس از اشاره به ضرورت وجود امام معصوم در روی زمین و تبیین مسؤولیتهای او می فرمایند:
حجت خدا، گاهی به صورت علنی به طوری كه همه او را می شناسند در میان مردم حضور دارد؛ امّا زمام امور را به جهت فراهم نبودن شرایط در دست ندارد. گاهی نیز حجت الهی روی مصالحی به اراده خداوند متعال از دیده مردم غایب است. در چنین مواقعی آنها در انتظار حجج الهی به سر می برند. توجه به این نكته ضروری است كه در دوران غیبت گرچه جسم امام(ع) به علت وجود خطرات و یا مصالح دیگری از دیده مردم نهان است ولی دانش او برای مردم مخفی نیست (همه از آن اطلاع دارند) و آداب و احكام و تعالیمش در قلب و جان انسانهای مؤمن استوار و پابرجاست و مردم بر اساس تعالیم و رهنمودهای او زندگی می كنند.۲
در مرحله بعد، امیرالمؤمنین(ع) ضمن معرفی آخرین حجت الهی اصل مسئله غیبت آن حضرت را بیان می كنند. از »اصبغ بن نباته« نقل شده است كه می گوید:
روزی به حضور علی بن ابی طالب(ع) رسیدم آن حضرت را غرق در اندیشه دیدم در حالی كه از این وضع بسیار متعجب بودم [چون حضرت را هرگز در آن حال ندیده بودم] عرض كردم: یا امیرالمؤمنین مگر اتفاقی افتاده است كه اینگونه نگران و غرق در دریای تفكّر به نظر می رسید؟
حضرت علی(ع)، در پاسخ فرمودند: درباره فرزندی كه بعدها از نسل من به دنیا خواهد آمد فكر می كنم. او یازدهمین فرزند من است. او مهدی ما اهل بیت است كه زمین را پس از پر گشتن از ظلم و ستم و تباهی با عدل و داد پر خواهد ساخت. امّا پیش از آن برای او یك دوره غیبتی هست كه عده زیادی از مردم در این دوره از حق و صراط مستقیم منحرف می شوند.۳
در گام بعدی علی(ع) به طولانی بودن دوره غیبت امام عصر(ع) و مشكلات و گرفتاریهای آن می پردازند. به عنوان نمونه در یك مورد می فرمایند:
در دوره غیبت امام غایب مردم از حدود و چارچوب احكام شرع خارج خواهند شد و بسیاری از آنها گمان خواهند كرد كه حجت الهی از دنیا رفته و امامت پایان پذیرفته است ولی سوگند به خدا در چنین دوره ای حجت خدا در بین مردم و در كوچه و بازار آنها در حال رفت و آمد خواهد بود و وی حرفهای مردم را خواهد شنید... او مردم را خواهد دید ولی آنها تا زمان معینی كه خداوند مقرر كرده است قادر به دیدن آن حضرت نخواهند بود.۴
همینطور در این باره به مناسبت دیگری می فرمایند:
دوره غیبت امام مهدی(ع) به قدری طولانی خواهد بود كه انسانهای بی خبر از مصالح و حكمتهای الهی از ظهور آن حضرت مأیوس خواهند شد و در اثر ناامیدی از ظهور منجی عالم بشریت حتی این جمله را به زبان خواهند آورد كه: خداوند عالم نیازی به آل محمد(ص) ندارد؛ یعنی اگر از آل محمد(ص) كسی در روی زمین بود تا كنون باید قیام می كرد و به این نابسامانیها و بی عدالتیها پایان می داد.۵
۲) علل و حكمتهای غیبت امام زمان
از آنجا كه عالم براساس یك نظام علّی و معلولی اداره می شود لذا همه وقایعی كه در آن به وقوع می پیوندند دارای علت و حكمت به خصوصی هستند. در این راستا وقتی به منظور معلوم شدن علت غیبت امام عصر(عج) به بررسی روایات می پردازیم به روایات زیادی برمی خوریم كه در ضمن آنها تصریح شده است كه فلسفه واقعی غیبت آن حضرت برای بشر معلوم نیست. امّا در عین حال در تعدادی از روایات از حكمتهای غیبت سخن به میان آمده است. به عنوان مثال در بعضی از آنها (از اموری چون امتحان و آزمایش مردم، حفظ جان امام(ع) در امان ماندن از بیعت با ستمگران، فراهم شدن زمینه انجام وظایف و... به عنوان عوامل غیبت امام مهدی(ع) یاد می شود.
در مجموعه روایتهایی كه از حضرت علی(ع)، نقل شده است به برخی از حكمتهای غیبت اشاره شده است كه از جمله آنهاست:
۲-۱) در امان ماندن از بیعت با ستمگران
بر طبق یك روایت، علی بن ابی طالب(ع) می فرمایند:
موقعی كه قائم [حضرت مهدی(ع)]، قیام كند بیعت كسی در گردن (ذمه) او نخواهد بود و به همین جهت است كه تولد او به صورت مخفی صورت خواهد گرفت و بعد نیز وجود مباركشان غایب خواهد شد.۶
۲-۲) مشخص شدن گمراهان
یكی از راههای تشخیص قوت ایمان و میزان پایبندی افراد به تعالیم اولیای الهی، عملكرد آنها در دوره غیبت رهبران الهی است. به عنوان مثال وقتی حضرت موسی(ع) به امر الهی حدود چهل روز برای مناجات در كوه طور اقامت كرد اغلب مردم به خاطر نداشتن ایمان و یقین كافی فریب سامری را خوردند و از آیین الهی دست كشیدند. در اشاره به این سنت الهی امام علی بن ابی طالب(ع) در روایتی پس از اشاره به وجود مبارك امام مهدی(ع) اضافه می كنند:
آن حضرت از چشم مردم نهان خواهد شد تا مردمان گمراه از غیر گمراهان مشخص شوند.۷
۲-۳) ستم و ظلم مردم به خودشان
علی(ع) آنجا كه از لزوم وجود حجت الهی در نظام هستی سخن می گویند به مسئله غیبت حجت الهی و علت آن با این تعابیر اشاره دارد:
ای مردم! بدانید كه زمین هرگز از حجت الهی خالی نمی ماند. امّا پروردگار عالم مردم را به خاطر ظلم و ستمی كه مرتكب می شوند و همینطور به جهت زیاده رویهایی كه در حق خود انجام می دهند به زودی از دیدن حجت خودش [امام مهدی(ع)]، محروم خواهد ساخت.۸
۲-۴) به جهت ستم به فرزندان علی(ع)
حضرت علی بن ابی طالب(ع)، در روایتی به مناسبتی از وقایع غیبت و پیشامدهای آن سخن می گویند و وقایع مربوط به آن دوران را به حوادثی كه برای قوم حضرت موسی(ع) رخ داده است تشبیه و تصریح می كنند كه سرگردانی و تحیر مسلمانان در زمان غیبت حضرت مهدی(ع) چندین برابر سخت تر و بیشتر از دوران سرگردانی و تحیر قوم حضرت موسی(ع) خواهد بود. آنگاه در اشاره به علت این پیشامد می فرمایند:
شما به خاطر ظلم و ستمهایی كه بر فرزندان من خواهید كرد به این مسئله و سختیهای آن دچار خواهید شد.۹
قابل ذكر است با وجود تصریح امام(ع) به این موضوع، مردم در اثر غرق شدن در دنیا و زخارف آن چند سال بعد از شهادت علی(ع)، امام حسن(ع)، و امام حسین(ع)، را به آن وضع رقّت بار به شهادت می رسانند و ائمه بعدی را نیز مسموم می كنند و در نتیجه اینكار وقتی نوبت به آخرین حجت الهی می رسد خداوند، ایشان را به خاطر لطفی كه بر بندگان خود دارد (علی رغم ناسپاسی آنها) در پس پرده غیبت جهت هدایت مردم و حفظ نظام هستی ذخیره می نماید... .
۲-۵) حفظ علامتهای هدایت
همانطور كه در حكمت قبلی اشاره شد خداوند متعال به منظور تداوم هدایت مردم در برهه ای از زمان وقتی آنها قدر نعمت بی نظیر الهی؛ یعنی امام معصوم(ع)، را فراموش می كنند بنابر مصالحی وجود مبارك او را در پس پرده غیبت قرار می دهد تا علاوه بر حفظ نظام عالم، نزول فیض و رحمت الهی از طریق وی به بندگان خدا تداوم پیدا كند و باب هدایت مردم به سوی خداوند همچنان باز باشد. امام علی بن ابی طالب(ع)، در این باره می فرماید:
... خداوند حجتهای خود را به صورت آشكار یا پنهان یا حتی در حالی كه خطر آنان را تهدید می كند (در حال ترس و نگرانی) در میان مردم حفظ خواهد كرد تا حجت و دلیلهای روشن و واضح (هدایت و رستگاری) از بین نروند.۱۰
۳) آثار و نتایج غیبت امام زمان(ع)
همانطور كه در ضمن بعضی از روایات قبلی هم بیان شده بود دوره غیبت امام(ع) دارای مشكلات و گرفتاریهای فكری و اعتقادی بسیار خطرناكی است كه امروزه حداقل بخشی از آنها را بعینه مشاهده می كنیم. حضرات معصومین(ع) سالها پیش از تولد امام عصر(ع) به این پیشامدها و اثرات منفی آنها اشاره كرده اند و ارائه هشدارها این واقعیت را تأیید می كند كه مردم اگر برنامه ریزی و عملكرد مناسبی را در پیش بگیرند از همه این گرفتاریها می توانند در امان باشند والاّ دلیلی ندارد كه در دهها روایت از وقایع و فجایع آخرالزمان سخن به میان آید. این مسایل مطرح شده است تا مردم پیشاپیش آمادگیهای لازم را در خود ایجاد كنند تا گرفتار تبعات منفی این امور نشوند. در لابلای مجموعه رهنمودهای حضرت علی(ع)، به برخی از گرفتاریها و معضلات مهم دوره غیبت اشاره شده است كه در اینجا چند مورد از آنها به عنوان نمونه ذكر می شود:
۳-۱) سرگردان شدن مردم
امام علی بن ابی طالب(ع) در چندین روایت به این گرفتاری اشاره دارند. در یك مورد می فرمایند:
برای قائم ما دوره غیبتی هست كه مدت زمان زیادی طول خواهد كشید. گویی شیعیان را هم اكنون با چشم خود می بینم كه در آن دوره همانند گله ای بی سرپرست در دشت و صحرا پراكنده شده اند و دنبال سرپناه و محل امن و راحتی می گردند امّا آن را پیدا نمی كنند. ای مردم! آگاه باشید در چنان شرایطی اگر كسی در دین خود ثابت قدم باشد و در نتیجه طولانی شدن دوره غیبت قلب او قساوت پیدا نكند در روز قیامت با من خواهد بود.۱۱
یا در سخن دیگر می فرمایند:
در غیبت امام زمان(ع)، مردم آن چنان دچار حیرت و سرگردانی می شوند كه عده زیادی از آنان گمراه می گردند. تنها كسانی كه به دامن عترت پیامبر اكرم(ص) چنگ بزنند نجات پیدا می كنند و در مسیر هدایت باقی می مانند.۱۲
در جای دیگر علی(ع)، ضمن ارائه تصویری از دوره غیبت امام مهدی(ع)، می فرمایند:
فتنه ها و مشكلات گوناگونی در این دوره به وجود خواهد آمد. به عنوان مثال دشمنان شیعیان از آنها بدگویی كرده، افراد فاسق و شرور به شرارت و گمراه سازی مردم از مسیر صحیح خواهند پرداخت و اوضاع به اندازه ای آشفته و پریشان خواهد شد كه بعضی مردم دچار حیرت و سرگردانی خواهند شد.۱۳
به عبارت دیگر مردم از تشخیص راه درست عاجز خواهند بود. بدیهی است كه وقتی امكان تشخیص راه صحیح مشكل بشود اغلب مردم خود به خود یا در اثر تبلیغات گوناگون دشمنان و بدخواهان به مسیرهای انحرافی سوق داده می شوند.
۳-۲) مشكل شدن دینداری
پایبندی به احكام و مقررات دینی، فضا و بستر مناسبی لازم دارد. به دلالت روایتهای فراوان، یكی از گرفتاریهای دوران غیبت آن است كه پایبندی به ارزشهای دینی بسیار كم خواهد شد و این مسئله ناشی از عواملی است كه كم و بیش به آنها هم در لابلای سخنان معصومین(ع) اشاره شده است. علی(ع) در روایتی می فرمایند:
سوگند به خدایی كه حضرت محمد(ص) را به حق برای پیامبری برگزیده و او را به همه مخلوقات فضیلت و برتری داده است مسئله ظهور امام عصر(عج) واقع نخواهد شد مگر پس از یك دوران سخت حیرانی و سرگردانی كه در آن شرایط كسی جز افراد خالص و پاكیزه كه یقین را با تمام وجود خود لمس كرده باشند، در پایبندی به دین استوار و پابرجا نخواهند ماند. پروردگار عالم از چنین كسانی كه با وجود آن همه نابسامانیها در دین ثابت قدم اند برای ولایت ما پیمان گرفته و در دلهای آنها ایمان را تثبیت كرده است وبا عنایات خاصی كه به آنها دارد مورد تأئیدشان قرار داده است.۱۴
در روایت دیگر آن حضرت با تشبیه محسوسی، سختی دینداری را در دوران غیبت به تصویر كشیده، می فرمایند:
برای صاحب الامر(ع) دوره غیبتی هست كه در آن زمان هر كس كه به دین خود چنگ بزند و در آن استوار باشد همانند كسی است كه با دست خود بخواهد بوته های خار را بكند. به راستی چه كسی می تواند با دست خود بوته های خار را لمس كند؟۱۵
در یكی از روایتها، امام علی بن ابی طالب(ع)، پس از اشاره به سختیهای دوره غیبت از نظر پایبندی به احكام دینی در ضمن تصریح می كنند كه همه این پیشامدها به منظور امتحان و آزمایش انسانهاست تا میزان تقوی و ایمان آنها معلوم گردد؛ چرا كه به یك تعبیر هدف از خلقت جهان، امتحان انسان است. آن حضرت می فرمایند:
برای صاحب این امر دوره غیبتی هست كه باید انسانها (افراد) در چنان شرایطی تقوای الهی را در پیش گیرند و به دین و احكام و مقررات آن پایبند باشند.۱۶
امام علی(ع)، آنگاه آیه زیر را تلاوت كرده و بدینوسیله تذكر دادند كه سنت دائمی خداوند؛ یعنی امتحان بشر در همه زمانها جریان دارد و تمام پیشامدهای دوران غیبت نیز در این راستاست:
آیا گمان كردید بی آن كه حوادث و وقایعی كه برای گذشتگان پیش آمد برای شما پیش آید داخل بهشت می شوید؟! همان گذشتگانی كه آنچنان دچار گرفتاریها و مشكلات شدند كه حتی پیامبر و افرادی كه به او ایمان آورده بودند با خود می گفتند: پس نصرت و یاری خداوند چه زمانی فرا خواهد رسید؟ آنگاه به آنها گفته شد یاری خداوند نزدیك است.۱۷
۳-۳) تردید در وجود امام زمان(ع)
یكی از وقایع بسیار تلخ عصر غیبت آن است كه در نتیجه نابسامانیها و شیوع فساد و بی عدالتی، مردم آن چنان دچار یأس و ناامیدی خواهند شد كه در این كه امام معصومی در چنین شرایطی در روی زمین باشد شك خواهند كرد و با خود خواهند گفت: اگر در روی زمین حجتی از حجتهای الهی وجود داشت در مقابل این همه ظلم و ستم كه انجام می گیرد ایستادگی می كرد و نسبت به برطرف ساختن آن اقدام لازم به عمل می آورد. حضرت علی(ع)، به این مسئله اینگونه اشاره می نمایند:
موقعی كه امام غایب از فرزندان من در پس پرده غیبت قرار گیرند... اكثر مردم دچار این توهم خواهند شد كه حجت خدا از بین رفته و امامت به پایان رسیده است امّا سوگند به خدایی كه علی را آفریده است در چنین روزی حجت خدا در میان آنها حضور دارد.۱۸
در روایت دیگر می فرمایند:
صاحب الامر از فرزندان من است. مردم در دوره غیبت او خواهند گفت: وی [صاحب الامر و امام عصر(ع)]، از دنیا رفته است والاّ اگر زنده است پس كجاست؟۱۹
علاوه بر موارد مذكور آثار دیگری نیز برای غیبت امام عصر(ع)، ذكر شده كه در اینجا فقط به ذكر عناوین آنها اكتفا می گردد.
▪ مردم از یكدیگر در این دوره برائت خواهند جست.۲۰
▪ مردم بی پناه خواهند شد و جای امنی پیدا نخواهند كرد...۲۱
▪ مردم به نزاع با یكدیگر و آب دهان انداختن به صورت همدیگر خواهند پرداخت.۲۲
و...

سیدصادق سیدنژاد
پی نوشتها :
۱ . فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، حكمت ۱۳، ص۱۱۵۸.
۲ . محمدبن یعقوب كلینی، الكافی، ج ۲، ص ۱۳۹، ح ۱۳.
۳ . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۱ ، ص ۱۱۹، ح ۱۹.
۴ . همان، ج ۲۸، ص ۷۰.
۵ . همان، ج ۵۱، ص ۱۱۹، ح ۱۹.
۶ . همان، ص ۱۱۹ و ۱۱۰ ، ح ۱.
۷ . همان، ص ۱۱۲، ح ۷.
۸ . همان، ص ۱۱۳ و ۱۱۲، ح ۸ .
۹ . بشارهٔالاسلام، ص ۶۳.
۱۰. السیّد مصطفی ال سید حیدر الكاظمی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، حكمت ۱۳۹، ص ۱۱۵۸.
۱۱. شیخ صدوق كمال الدین و تمام النعمهٔ، ص ۲۰۳.
۱۲. شیخ طوسی، كتاب الغیبهٔ، ص ۲۰۲.
۱۳. بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۷۰.
۱۴. كمال الدین، و تمام النعمهٔ، ص ۳۰۴.
۱۵. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۱ و ۱۳۵.
۱۶. همان، ص ۱۳۵.
۱۷. سوره بقره(۲)، آیه ۲۱۴.
۱۸. نعمانی، كتاب الغیبهٔ، ص ۷۲.
۱۹. بحارالانوار، ج ۵۱ ، ص ۱۱۴، ح ۱۱.
۲۰. همان، ج ۵۱ ، ص ۱۱۱، ح ۵.
۲۱. نعمانی، كتاب الغیبهٔ، ص ۲۹۱ و ۲۹۲.
۲۲. علی متقی هندی كنزالعمال، ج۱۴، ص ۵۷۸.

منبع : ماهنامه موعود