در ستایش حماسه های جاویدان

از نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و به خصوص همزمان با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، آن چنان که کارشناسان حوزه فرهنگ و هنر نیز بر آن تأکید کرده اند، شعر دفاع مقدس ما همپای سایر هنرها و حتی چند گام پیشتر از آنها توانسته است پیام استقامت، ایستادگی و مظلومیت ملت دلاور و جنگ ستیز ایران را به مخاطبان و علاقه مندان هنر و ادبیات متعهد کشورمان منتقل کند. جهاد و مبارزه در راه خداوند هنر مؤمنان واقعی خداوند است. این، نه یک شعار صرف، که حقیقتی است روشن و کتمان ناپذیر و تبلور این هنر مقدس در شعر امری بدیهی به نظر می رسد.
همزمان با رزمندگان جان بر کف ایرانی که با ابزار معنوی و مادی به جنگ با متجاوزان برخاستند، شاعران متعهد کشورمان نیز با بهره گیری از سلاح هنر و در قالب سخن منظوم و موزون به حفظ و صیانت از ادبیات دفاع و فرهنگ جهاد و پایداری در برابر متجاوزان پرداختند و گواه راستین این مدعا آثار مکتوب و منظوم نادره گویان ایرانی است در باب نبرد عاشقانه و دلاورانه رزمندگانی که در میدان های رزم و نبرد، دلیرانه نرد جان باخته اند. شهیدان، ایثارگران، آزادگان و رزمندگان، در ادب و فرهنگ قوم ایرانی نماد عشق، ایثار، استقامت و مبارزه اند و داستان راستان آنان بی هیچ تردیدی برای نسل امروز و فردا راستین و خواندنی و ماندنی خواهد بود.
دفاع مقدس، حماسه دلاوری است و آمیخته با حماسه های عرفانی. در آثار سخن سنجان، این حماسه با غنا آمیزش کرده و گوهری به نام ادبیات دفاع مقدس را به زمین گذاشته و در شعر پایداری و دلاوری با عاطفه گره می خورد. در نتیجه، حماسه به غزل بدل می شود و به شور و عشق و راستی و نیز شادی و سرمستی می انجامد.
رجزخوانی دشمن برای آغاز جنگ تحمیلی، از ۱۶ شهریور ۱۳۵۹ به گوش رسید و ایران آبستن شجاعت، شهادت، امانت الهی و عشق شد. ادبیات هر ملتی، تحت تأثیر شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی آن ملت است. جنگ تحمیلی و دفاع مقدس از سال ۵۹ تا ۶۷ جریان داشته و عظمت این نبرد شجاعانه و نیز شکوه حضور مردم دیندار ایرانی در این جنگ، ادبیات و شعر فارسی را از نظر رنگ و صورت و معنی دگرگون کرده و رنگی از دلاوری و دیانت و عرفان بدان بخشیده است.
در قرن های گذشته، حماسه، عرفان، عشق و اخلاق، از جمله اصلی ترین مفاهیم به کار رفته در اشعار ایرانی بوده و شاعر دفاع مقدس همه این مفاهیم و موتیف ها را فی الواقع تجسم کرده و یا شنیده و تجربه کرده، آزموده های عینی خود را با تجارب شعری در هم آمیخته و در پوشش هنر شعر به تصویر کشیده است. جنگ تحمیلی و به دنبال آن دفاع مقدس شگرف ترین تأثیر را بر ادبیات منظوم و منثور ایرانی گذاشته است.
مجموعه سرودهایی را که در قالب های گوناگون، اعم از سنتی و نو، نیمایی و سپید شکل گرفته اند و درون مایه اصلی آنها تشویق و تکریم دوست، تحقیر و تهدید دشمن و تقویت روحیه مذهبی و ملی برای حفظ وطن و انقلاب است، شعر جنگ می نامیم. شعر جنگ به لحاظ زمانی حدفاصل بین شروع تجاوز دشمن تا مقطع پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را دربرمی گیرد. شعر جنگ خودجوش بود و شاعران - چه ضعیف و چه قوی - احساسات درونی خویش را در دفاع از حق در مقابل باطل و حوادث و پیامدهای اوضاع آن، به دور از هر نوع تصنع و تکلف و کسب شهرت و مکنت بیان می کردند.
اما شعر دفاع مقدس، به آثار منظومی اطلاق می شود که به هنگام نبرد، بعد از نبرد و در زمان صلح سروده شده اند. پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، شاعران نکته گوی ایرانی به سرشت سیاسی جنگ نگریستند. اشعاری را که از این زمان به بعد با شاخصه های تشویق وتکریم دوست و تحقیر و تهدید دشمن و نیز انتقاد از خودی و دیگران سروده شد، شعر دفاع مقدس می نامیم. اشعاری که نسبت به انواع دیگر شعر جنگ رنگین تر و همراه با حسن طلب بوده است.
نبرد و ایستادگی ایرانیان در برابر تجاوز دشمنان فریب خورده، بسیار ارزشمند و ستودنی است و ادبیات و کلام منظوم فارسی می تواند آداب و فرهنگ و میراث مادی و معنوی دفاع مقدس را همچون نوعی گنجینه و طلسم حفظ کند و آن را از بوته فراموشی و نابودی دور نگاه دارد. پژوهش و تحقیق در باب تأثیر دفاع مقدس بر شعر معاصر می تواند شکوه حماسه و هنر شاعرانه شاعران متعهد را آشکار سازد و بر این شکوه و عظمت بیفزاید. از همین رو، در این پژوهش ویژگی های شعر معاصر با درونمایه های دفاع مقدس، از دیدگاه های واژگانی، شکلی، زیبایی شناسی، تخیل و محتوایی تحلیل می شود.
در شعر دفاع مقدس، گاه نسبت به استعمال واژگان کهن و باستانی زیاده روی شده، گاه زبان شعر تحت تأثیر سبک آن دوره، ساده، روان، ملایم و توأم با زبان عاطفی است و همراه با آرایش های لفظی معتدل. واژگان دور از ذهن، مبهم و نامأنوس در زبان شعر دفاع مقدس جایی ندارد. بویژه در دوره جنگ، که هدف غایی شاعر، رساندن سریع و ساده پیام و محتوا به مخاطبان است و به خاطر نفوذ شعر در میان توده مردم، این دسته از اشعار دارای زبانی نزدیک به زبان محاوره هستند.
زبان شعر دفاع مقدس در آغاز گاهی تند و تشویق کننده و حماسی و گاهی نرم و عمیق است و نشان های کهنگی زبان بیشتر در قالب مثنوی نمایان است. زبان شعر دارای تنوع است و این، به دلیل کاربرد واژگان و اصطلاحات کهنه و نو است. رعایت درست قواعد صرف و نحو کلمه و کلام و دوربودن از ضعف تألیف و غرابت استعمال واژگانی و همچنین پرهیز از اطناب های بی مورد و حذف های بی جهت، مبین روانی و سادگی و تازگی زبان شعر دفاع مقدس است.
«حاصل چنین تلاش صادقانه ، اشعاری بود زیبا و دلنشین و پرشور و مؤثر، که امروزه به شعر دفاع مقدس معروف است. شعری که ریشه در ایمان و اعتقادات ژرف آن شاعران متعهد داشته و برخاسته از فرهنگ غنی ایران اسلامی است و گنجینه ای است پربار و ارزشمند.» (نگاه کنید به «شکوه شقایق» ،
صفحه ۱۱)

رضا محمدی

منبع : روزنامه ایران