خانواده، مهمترین عامل تأثیرگذار در رفتارهای دینی‌

مذهب (و ارزش‌های مربوط به آن) یكی از پنج نهاد اصلی هر جامعه‌ای است و طبعاً دارای كاركردهایی می‌باشد كه همین كاركردها باعث تداوم آن در طول زمان شده است. هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش ارزش‌های مذهبی توسط دانشجویان است. بدین منظور تأثیر شش عامل خانواده، گروه همسالان، وسایل ارتباط جمعی و وضعیت اقتصادی، میزان تحصیلات و شخصیت‌های مذهبی مورد بررسی قرار گرفت. خانواده به عنوان اولین واحد اجتماعی هنوز نقش عمده‌ای در جامعه‌پذیر كردن فرزندان، خصوصاً در تربیت دینی آنان دارد. گروه همسالان نیز مانند خانواده نفوذ زیادی در رفتار افراد دارد. بالا رفتن تحصیلات موجب نمی‌شود كه فرد اعمال مذهبی را انجام ندهد. صرف وقت بیشتر به استفاده از وسایل ارتباط جمعی نمی‌تواند تأثیر منفی بر انجام اعمال مذهبی داشته باشد. بین وضعیت اقتصادی و انجام اعمال مذهبی رابطه معنا‌دار وجود ندارد. بین رفتار اشخاص مذهبی و انجام اعمال مذهبی توسط جوانان رابطه منفی وجود دارد.
●مقدمه:
ارزش(value) از بنیادی‌ترین عوامل در تبیین اندیشه، عمل یا اعمال فرد و همچنین شكل‌گیری حیات اجتماعی است. (ساروخانی، ۱۳۷۶: ۹۰۹)
ارزش‌های اجتماعی از اساسی‌ترین عناصر یك نظام اجتماعی هستند كه از طریق كنترل و هدایت آنها می‌توان جامعه را به زوال یا تعالی كشاند. (رفیع‌پور، ۱۳۷۸‌ : ۲۶۷) ارزش‌های مذهبی نیز یكی از انواع ارزش‌ها در هر جامعه‌ای است و باید گفت تجلی آن در همه جوامع به یك شكل خاص نیست همان طور كه جلوه آن در افراد مختلف و با توجه به شرایط زمانی می‌تواند متفاوت باشد. به نظر می‌رسد توجه به یك امر مقدس در همه زمان‌ها وجود داشته است. دین مفهومی است كه می‌توان برای آن ابعاد مختلفی قائل شد. برخی دانشمندان علوم اجتماعی دینداری یا وابستگی به مذهب را دارای حداقل دو بعد "اجرای فرایض مذهبی" و "اعتقادات مذهبی" دانسته‌اند. اجرای فرایضی مثل نماز، روزه، مناجات و مناسك گوناگون به وسیله مشاهدات عملی آشكار خواهد شد.اعتقادات مذهبی از طریق پاسخ به سئوالات عقیدتی مكشوف خواهد شد. (طالبان، نمایه پژوهش: ۱۲۲) مناسك دینی، ناظر بر نیازهای اجتماعی ریشه‌دار انسان است و دین واقعیتی اجتماعی است. وقتی شخصی به دین عمل می‌كند در واقع حس همبستگی و خود اتكایی به گروه و خلاصه حس بودن در جامعه را نشان می‌دهد. دین زبان مشترك اخلاقی جامعه و امری است كه در تثبیت اوضاع نقش دارد. دوركیم به عنوان جامعه‌شناس معتقد بود كه جامعه برای بقا باید در درون فرد فرد آحاد خود حضور داشته باشد و این دین بود كه در درون افراد، احساس الزامی اخلاقی نسبت به مصالح اجتماعی پدید می‌آورد، بنابراین مكانیسمی بود كه سامان اجتماعی را حفظ می‌كرد و یك نیاز اجتماعی محسوب می‌شد. (فراستخواه، ۱۳۷۷ : ۱۴۰)
●پیشینه مطالعات:
الف- نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی و دلالت‌های آن بر نظریه سكولار‌شدن.
بعد اعمال دینی ضعیف‌ترین بعد در بین ابعاد چهارگانه دینداری بود. با وجود این، با توجه به پاسخ دانش‌آموزان به تك‌تك عبارات تشكیل‌دهنده این بعد، می‌توان گفت كه پاسخگویان اعمال و عبادات فردی را بسیار بیشتر از اعمال و عبادات جمعی انجام می‌دهند. نسبت كسانی كه اظهار داشته‌اند هرگز یا به ندرت اعمال زیر را انجام می‌دهند:
روزه (۲۴%)، نماز (۱۷%)، شركت در نماز جماعت (۷۸%)، همكاری با مسجد یا سایر مؤسسات اسلامی (۷۸%)، شركت در نماز جمعه (۹۰%)، (سراج‌زاده، نمایه پژوهش: ۱۱۶).
ب - گزارش نهایی نتایج پژوهشی طرح مشاوره ملی با جوانان، سازمان ملی جوانان ۱۳۸۰ .
نگرش جوانان به دوستان‌شان تأثیر مثبت در هویت دینی آنان دارد. می‌توان گفت دوستان، در جوانانی كه سن بیشتری دارند (چون در گروه دانشجو قرار می‌گیرند) تأثیر مثبتی بر هویت دینی آنان می‌گذارند. جوانانی كه نگرش مثبتی به كار یا پیدا كردن آن ندارند، هویت دینی آنان در معرض تهدید قرار می‌گیرد.
نگرش به روحانیون با بتای ۲ درصد هویت ملی جوانان را به صورت منفی پیش‌بینی می‌كند. به نظر می‌رسد با آن كه جوانان ایرانی كاملاً مذهبی هستند اما برخی از روحانیون مختصر نقش منفی در هویت جوانان به جا گذاشته‌اند. نگرش مثبت به اعتقادات قلبی دینی به ترتیب در سطوح تحصیلی خانوادگی نسبتاً پایین و بالا دیده می‌شود. دانشجویان سطوح تحصیلی خانوادگی متوسط نگرش كمتر مثبتی به اعتقادات قلبی دینی دارند. (سازمان ملی جوانان - ۱۳۸۰)
ج - سنجش دینداری جوانان‌
نتایج این پژوهش نشان داد كه از هر شاخصی كه برای دینداری استفاده كنیم، نه تنها دینداری و تعلق مذهبی جوانان نمونه تحقیق، بحرانی و اسفناك نبوده بلكه اكثریت مطلق آنها واجد تعلقات دینی بالایی هستند. به نظر می‌رسد كه احساس ناخشنودی و نگرانی بسیاری از مسئولین فرهنگی و متدینین از وضعیت اعتقادی و مذهبی جوانان تهرانی جدا از توقعات غیرواقع‌بینانه و متناسب با دنیای بزرگسالان، بیشتر متكی بر برخی شیوه‌های رفتار مغایر با ارزش‌ها و موازین اجتماعی و مذهبی ابراز شده از طرف جوانان باشد.
شیوه‌های رفتاری جوانان هرچند كه نابهنجار باشد مسلماً باز هم جانشین سنجش‌های مستقیم اعتقادات و تعلقات دینی نیست. فرو كاستن دینداری صرفاً به یك سلسله موازین رفتاری خاص و ظاهری در واقع محدود كردن دین در قالب تنگ و ظاهری است (طالبان، نمایه پژوهش: ۱۲۹ - ۱۲۸)
●هدف تحقیق:
هدف از این تحقیق، بررسی میزان نقش عواملی چون خانواده، گروه همسالان، وسایل ارتباط جمعی، وضعیت اقتصادی، میزان تحصیلات و همچنین رفتار افراد مذهبی بر روی ارزش‌های مذهبی است. این كه تأثیر هریك از این عوامل روی ارزش‌های مذهبی چقدر است، آیا امروزه جوانان، در مورد ارزش‌های مذهبی بیشتر از خانواده خود تأثیر می‌پذیرند یا این كه گروه همسالان نقش مهم‌تری دارد، بهتر شدن وضعیت اقتصادی، بالا‌رفتن تحصیلات، چه تأثیری می‌تواند روی این اعمال داشته باشد، میزان استفاده از وسایل ارتباط جمعی چه تأثیری روی این ارزش‌ها گذاشته است؟
●تعیین حدود مسئله:
با توجه به مدل گلاك و ستارك در میان عرصه‌های مشترك دینداری (ابعاد اعتقادی، مناسكی، عاطفی، فكری و پیامدی) برای تحقیق حاضر، بعد مناسكی انتخاب شد كه اگر بخواهیم آن را با اسلام منطبق كنیم در ارتباط با اعمال دینی، نمازهای روزانه، روزه گرفتن در ماه رمضان، اعمالی واجب برای هر مسلمان بالغ هستند. خواندن قرآن، شركت در نمازهای جماعت و جمعه، شركت در مراسم جشن و عزا در مساجد و یا سایر اماكن دینی هم به طور اكید توصیه می‌شود. (سراج‌زاده، نمایه پژوهش: ۱۰۶)
●تعریف مفاهیم:
▪دین: در مجموع سلسله‌ای از نهادها هستند كه عواطف گوناگون بشری را - منفی و مثبت - طلب كرده و در شعایر و تشریفات خاصی كه به وسیله معتقدان و مؤمنان به ادیان‌ مختلف برگزار می‌شود، شكل عینی و اجتماعی به خود می‌گیرند.
▪خانواده: گروهی از افراد كه با یكدیگر پیوندی بر پایه همخونی (نسبی) یا ازدواج (سببی) و یا فرزندپذیری(Adoption) دارند.
▪گروه همسالان: همسالان گروه همطرازی است كه بیشترین نفوذش را در دوره نوجوانی اعمال می‌كند.
▪تحصیلات: منظور، بیشتر تحصیلات دانشگاهی است كه به نظر می‌رسد هر چه تحصیلات بالاتر باشد دیدگاه این افراد به مسایل، نسبت به افراد معمولی متفاوت می‌شود.
وسایل ارتباط جمعی: وسایلی نظیر رادیو، تلویزیون، ویدئو و همچنین ماهواره و اینترنت.
اشخاص مذهبی: كسانی كه به جز خانواده عهده‌دار تكمیل تربیت دینی افراد هستند. معلمان دینی در سطح مدارس، روحانیون یا مبلغین كه در مساجد به فعالیت می‌پردازند.
وضعیت اقتصادی: با توجه به میزان درآمد می‌توان افراد را به سه دسته تقسیم كرد. قشرهای بالای جامعه، قشر متوسط و قشر ضعیف یا پایین.
▪روش تحقیق:
روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق، شامل كلیه دانشجویان رشته‌های مامایی، پرستاری و علوم آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل (نیمسال دوم ۸۲ - ۸۱) می‌باشد كه از بین آنها ۱۲۰ نفر به طور تصادفی به عنوان نمونه آماری تحقیق انتخاب شدند.
ابزار اندازه‌گیری، پرسشنامه محقق ساخته شامل ۲۵ سئوال است كه از سئوال ۱ تا ۱۸ براساس مقیاس پنج درجه‌ای لیكرت و سئوالات ۱۹ تا ۲۵ طبق پرسشنامه سیدحسین سراج‌زاده قسمت بعد مناسكی (نمایه پژوهش، ۱۳۷۷ : ۱۰۷ ) تنظیم شده است و اعتبار آن براساس ضریب آلفای كرونباخ ۶۹ درصد برآورده گردید.
برای تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهشی از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است.
در سطح توصیفی از مشخصه‌های آماری نظیر فراوانی، درصد، میانگین، میانه و واریانس، در سطح استنباطی از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد.
▪یافته‌های تحقیق:
در مورد فرضیه اول: تأثیر تربیت دینی خانواده روی اعمال مذهبی بود، با توجه به تجزیه و تحلیل داده‌ها، این فرضیه تأیید می‌شود یعنی خانواده به عنوان اولین واحد اجتماعی هنوز نقش عمده‌ای در جامعه‌پذیر كردن فرزندان خصوصاً در تربیت دینی آنان دارد.
فرضیه دوم: كه تأثیر گروه همسالان روی اعمال مذهبی افراد بود، تأیید شد. یعنی گروه همسالان نیز مانند خانواده نفوذ زیادی در رفتار افراد دارد. با توجه به این كه افراد نمونه، دانشجو بودند، ارتباط تقریباً هر روزه با دوستان در محیط دانشگاه و بعضاً در خوابگاه موجب تأثیرپذیری آنها از رفتار یكدیگر می‌شود.
فرضیه سوم: رابطه بین تحصیلات و انجام اعمال مذهبی بودكه این فرضیه رد شد یعنی از نظر افراد نمونه بالا رفتن تحصیلات فرد موجب نمی‌شود كه اعمال مذهبی را انجام ندهند.
فرضیه چهارم: رابطه بین استفاده از وسایل ارتباط جمعی و انجام اعمال مذهبی افراد بود كه با توجه به تجزیه و تحلیل این فرضیه هم رد شد. یعنی صرف وقت بیشتر به استفاده از این وسایل نمی‌تواند تأثیر منفی روی انجام اعمال مذهبی داشته باشد.
فرضیه پنجم: تأثیر وضعیت اقتصادی روی انجام اعمال مذهبی بود كه این فرضیه هم رد شد یعنی از نظر افراد نمونه، این طور نیست كه كسانی كه از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردارند اعمال مذهبی را انجام ندهند و یا این كه كمتر انجام دهند.
فرضیه ششم: رابطه بین رفتار افراد مذهبی و انجام اعمال مذهبی جوانان بود كه پس از تجزیه و تحلیل، این فرضیه هم رد شد. یعنی ازنظر افراد نمونه، رفتار اشخاص مذهبی طوری نبوده كه باعث جذب جوانان به سوی خودشان و در نتیجه پیروی از دستورات‌شان باشد.
●●بحث و نتیجه‌گیری:
پس از بررسی فرضیه‌ها و ارتباط آن با متغیر وابسته، نتیجه می‌گیریم كه خانواده و گروه همسالان به عنوان مهم‌ترین عوامل جامعه‌پذیری هنوز می‌توانند نقش عمده‌ای در رفتار و اعمال افراد داشته باشند. در گروه همسالان نیز، چون بیشتر افراد سعی می‌كنند دوستان خود را در میان افراد همسطح خود و خانواده‌شان بیایند، نقش این گروه نیز تقریباً می‌تواند مكمل نقش خانواده باشد.
عدم ارتباط بین وضعیت اقتصادی و سطح تحصیلات با انجام اعمال مذهبی شاید به این خاطر باشد كه وقتی فردی در خانواده با این ارزش‌ها آشنا شد و یا به عبارت دیگر آنها را درونی كرد (به وسیله رفتار والدین یا برادر و خواهر) عوامل دیگر كمتر می‌توانند تأثیر منفی روی این اعمال بگذارند و یا این كه محرك قوی‌تری باید وجود داشته باشد تا این تأثیر منفی نمایان گردد.
در سئوالات مربوط به بعد مناسكی، انجام اعمال یا عبادات فردی مثل خواندن نماز در هر روز (۵‌/‌۷۷%)‌روزه (۳‌/‌‌۸‌۷%) نسبت به بقیه اعمال (شركت در نماز جمعه، شركت در نماز جماعت، خواندن قرآن و شركت در مراسم و عزاداری‌ها) بیشتر انجام می‌گرفت.

علی‌اصغر عباسی اسفجیر
معاون پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل‌
فهرست منابع:
الف - كتاب‌ها
۱- رفیع‌پور، فرامرز. ۱۳۷۸ آناتومی جامعه، تهران: شركت سهامی انتشار.
۲- ساروخانی، باقر. ۱۳۷۶. درآمدی بر دایره‌المعارف علوم اجتماعی،‌تهران: كیهان.
۳- فراستخواه، مقصود. ۱۳۷۷ . دین و جامعه، تهران: شركت سهامی انتشار.
۴- نهاد ریاست جمهوری - سازمان ملی جوانان "وضعیت و نگرش جوانان ایران". تهران ۱۳۸۰ .
ب- نشریات‌
۱- سراج‌زاده، حسین . ۱۳۷۷ . "نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی و دلالت‌های آن برای نظریه سكولار شدن" نمایه پژوهش، تهران: ص .۱۰۵
۲- طالبان، محمدرضا . ۱۳۷۷ . "سنجش دینداری جوانان" نمایه پژوهش، تهران: ص .۱۲۲.

منبع : فرهنگ و پژوهش