درختان سایه‌‌دار و درختچه‌‌ها

اهمیت این‌گونه درختان در باغ ایرانی، بیشتر ایجاد سایه و زیبایی است. اینگونه درختان که اکثراً غیر مثمر هستند بیشتر در محور اصلی باغ کاشته می‌شدند. در اینجا انواع درختان به ترتیب اهمیت آنها در باغ ایرانی معرفی می‌گردند منابع مورد استفاده در این مبحث‌، باغهای ایرانی ( پیرنیا، محمد کریم ) باغ ایرانی (دانش دوست‌، یعقوب ) باغ ( ابوالقاسمی، لطیف ) گیاهان پهن برگ مقاوم به شرایط نامساعد( یارایی‌، رامی) فلور ایران ( قهرمان‌، احمد ) و کتاب TREES Coombes,Allem هستند.
۱) سروها:
Cupressus Cupressaceae :تیره
۱-۱) سرو ناز:Cupressus sempervirns
دارای تاج مخروطی شکل و زیباست و میوه آن به صورت کروی است. برگهای فلسی و متراکم دارد و نوک آن به سمت بالا قراردارد. زربین C.V var. horizon tallis با انشعابات فرعی و افقی و سرو شیرازC.v .var. Fastigiata که بعنوان گیاه تزئینی در باغهای تاریخی و در محورهای اصلی کاشته می‌شده و به باغ زیبایی خاصی می‌بخشیده‌اند، از واریته‌های سروناز هستند.
۱-۲) سرو نقرهای: Capressus arizonica
دارای برگهای نقرهای است . بومی ایران نمی باشد. ولی در باغها کشت آن دیده شده است و ارتفاع آن به ۸ متر می رسد.
۱-۳) سرو خمره‌ای Bieta orientalis
دارای برگهای فلسی شکل است. رنگ عمومی آن سبز و روشن است که در زمستان کمی تغییر رنگ می‌دهد. بعنوان پرچین هم از آن استفاده می‌شود. میوه آن مخروطی کوچک است. از۲ الی ۵ فلس تشکیل شده که در کنار هر فلس دو دانه قرار گرفته است. سروها از گونه‌های رایج در باغ‌های ایرانی هستند و در اکثر باغهای تاریخی بویژه در باغهای شیراز، باغ فین کاشان و باغ شاهزاده ماهان مشاهده می‌شوند.
۲) چنار:
درختی پهن برگ و خزان کننده‌، با پوست روشن (خاکستری) است. ارتفاع آن به ۲۵ متر می‌رسد. میوه آن کرکدار وگرد و دارای دنباله است. دنباله میوه‌ها اکثراً بین ۶تا ۸ سانتی‌متر است .میوه آن در پاییز می‌‌رسد. برگها با پهنک دارای ۵ تا ۷ قطعه دندانه‌‌دار هستند. گرده آن باعث آلرژی در افراد می‌شود مهمترین گونه آن P.orientalis است که در باغهای قدیمی در مناطقی مانند تهران رواج بسیار داشته است و اصولاً تهران در قدیم چنارستان بوده است. از گونه‌های دیگر آن می‌توان به P.hispanica و P.aceiflia اشاره کرد.
۳) کاج ایرانیPinus eldarica Pinaceae(Abistacaea :
تیره درختی بزرگ با میوه مخروطی شکل است که ارتفاع درخت به ۲۰ تا۳۰ متر می‌رسد. شاخه‌های آن نسبتاً بلند هستند برگهای آن دائمی با یک رگبرگ می‌باشد.
D دانه گرده (میکروسپور) :
اندام تولید مثلی نرگیاه) آن دارای بادکنک است که موجب تسهیل در عمل گرده افشانی می‌گردد. دستگاه ماده مخروطی شکل و بر روی آن برگه‌های متعددی موجود است که آنها را برچه ( کوچکترین واحد مادگی) می نامند، درون آن تخمک )مگاسپور: اندام تولید مثلی ماده گیاه ( قرار دارد. چوب آن صمغی است و مصارف صنعتی دارد. این گونه گیاهی از حلب وارد ایران شده است.
از گونه‌های دیگر کاج که در باغها کاشته می‌شوند:
کاج جنگلی P.sylvestris‌، کاج کاشفی P.longifolia‌، کاج سیاه P.laricio می‌باشد. که اکثراً بومی ایران نمی‌باشند. در بیشتر باغهای تاریخی و در اکثر نقاط کشور به جز جنوب و حاشیه خلیج فارس این گونه گیاهی وجود دارد.
۴) صنوبرPopulus spp Salicacea :
تیره این درخت دارای ریشه‌های سطحی بوده ولی رشد آنها بسیار عالی است و درکمتر از۱۵ سال به ارتفاع ۲۵ متر می رسد. خزان کننده‌، پهن برگ و تک پایه(دانه گرده و مادگی روی یک گیاه تشکیل و لقاح صورت می گیرد) است. گلها منفرد، اکثراً کرکدار، و با گل آذین(طرز قرارگرفتن گلها روی ساقه و یا شاخه) خوشه‌ای بوده و میوه‌ها کرکدار است. گونه های آن عبارتند از:
۴-۱) سپیدار: P.alba
درختی است ستونی شکل و بلند. پشت برگها روشن‌تر است و نقره‌ای رنگ می‌باشد ارتفاع آن ۲۵-۱۸ متر و بسیار مقاوم است. در باغهای تاریخی و قدیمی زیاد کاشته می‌شده است چه بعنوان باد شکن در حاشیه‌ها و بعضاً در مسیرهای اصلی نیز کاشته می‌شد.
۴-۲) صنوبر خاکستری: P.canescens
ارتفاع آن به ۳۰ متر می‌رسد. اندازه برگ آن با سپیدار تفاوت دارد. پوست تنه آن خاکستری مایل به زرد می‌باشد.
۴-۳) تبریزی:
( اشالک‌، صنوبرآسیایی، صنوبر لمباردی)P.nigra var Italica از درختان با ارتفاع زیاد و زیبا می‌باشد. معمولاً در کنار باغها کاشته می‌‌شده است. برگهای آن لوزی شکل و زیبا که درازی برگها بیش از پهنای آن می باشد. در پاییز به رنگ زرد قناری در می‌آید.
۴-۴) صنوبر لرزان: ( آشنگ ) P.tremula
برگهای آن شبیه نارون است.
۴-۵) پده P.eupratica مخصوص نواحی گرم است.
۵) نارون ( وسک‌، قره آغاج )Ulmus Ulmaceae :
تیره درختی است با پوست شکافدار، برگهای متناوب، خزان کننده و رگبر‌گهای شانه‌ای، دمبرگ کوتاه، پهنک معمولاً در قاعده مورب‌، حاشیه‌ای اره‌ای مضاعف یا ساده. گوشوارک( زائده ای درقاعد ه برگ که معمولاً زیر برگ قرار دارد) ریزان دارد. گلهانر- ماده ( اندام جنسی نروماده روی یک گل قراردارد )یا تک جنسی(گلهای نر و ماده از یکدیگر جدا هستند)‌، قبل از ظهور برگ ظاهر می‌‌شود. پوشش گل، استکانی ( منظور شکل گل آذین است) و دارای ۴ تا ۸ لوب است. پرچمها( اندام نر گیاه) دارای میله باریک و طویل هستند، میوه فندقه بالدار( سامار: دراین نوع میوه‌ها ( اپیدرم (پوست خارجی) یک تخمدان رشد کرده و به صورت زائده‌های بال مانند در می‌آیند) بوده بال‌‌ها در انتها شکافدارهستند. تشکیل میوه ۳ تا ۴ هفته بعد ازگل دهی انجام می‌گیرد. در نواحی شمال، شمال غرب و شمال شرق ایران بیشتر دیده می شود . خصوصاً درتهران بسیار زیاد کشت می شود.
۵-۱) نارون چتری:Ulmus umbraculifera برگها متقارن و دارای قاعده تقریباً قلبی شکل بوده و نوک داندنه ها تیز نیست. فصل گل‌دهی اواخر زمستان بوده و گیاه متعلق به بخشهای مرکزی فلات ایران است. گونه‌‌های نارون
۵-۲) ملج U. Montana ۵-۳- اوجا U. Campestris
● سایر درختان سایه‌دار:
۱) آزاد: Zelkova Carpini folia Ulmaceae :
تیره درختی بلند به ارتفاع تا ۳۵ مترودارای برگهای بیضی شکل به طول حدود ۸ و عرض ۴ سانتی متر است.برگها اکثراً نوک هستند اما انواع نوک تیز نیز درآنها مشاهده شده است. حاشیه برگها ساده بدون کنگره‌، اما گاهی دندانه‌های هلالی کند درآنها مشاهده می‌شود. سطح فوقانی برگ نرم وسطح زیرین آن تقریباً بدون کرک است. پوست درخت خاکستری تیره است. دمبرگها کوتاه۱‌،۲و حداکثر ۳ میلی متر است. فصل گل‌‌دهی آنها اوایل بهار است. در شمال ایران زیاد به چشم می‌خورد و بیشتر درختی جنگلی محسوب می‌شود.
۲) داغداغان (تا): Celtis spp. Ulmaceae:
تیره درخت یا درختچه‌ای با پوست صاف است که پوست آن به آسانی جدا نمی‌شود. برگها متناوب‌، خزان کننده، دارای ۳ رگبرگ مشخص در قاعده هستند. دمبرگ آنها مشخص است. گلها نرو ماده و از هم جدا یا به صورت هر ما فرودیت (نرماده) می‌‌باشد. زمان پیدایش آنها تقریباً همزمان با زمان پیدایش برگهاست.گلها در ماده‌ها منفرد و در نرها مجتمع هستند. میوه آن شفت، (دارای میانبر ضخیم و گوشتی درونبر استخوانی)‌، کروی یا تخم مرغی بوده، دمگل آن مشخص وهسته آن سخت است. از درختان قدیمی بومی ایران است.
۳) زبان گنجشگ: (ون) Fraxinus excelsior Oleaceae :
تیره شاخه‌های آن به سرعت به صورت عرضی رشد می کنند. برگهای آن ریز و کوچک بوده و به برگچه‌هایی تبدیل می‌شوند. در بهار به برگ می‌نشیند. ارتفاع آن گاهی به ۱۸ متر می‌رسد. میوه آن در تابستان ظاهر می‌شود. درختی مقاوم با عمر طولانی است.
دو واریته(Variety ) دارد: F.excelsior Var Jaspidea F.excelsior Var pendula در باغها در مسیرهای فرعی کاشته می‌شده است و سایه مناسبی دارد.
۴) توس ( غان)Betula pendula Betu laceae :
تیره درختی است خزان کننده و با رشد زیاد. برگهای آن نوک تیز و دندانه‌داراست. در پاییز رنگ برگها متمایل به زرد می‌‌شوند. چوب این درخت بسیار محکم است. بهتر است در نزدیک درختان سبز خصوصاً سوزنی برگان کاشته شود تا جلوه بیشتری پیدا کند. عمر این درخت کم است. در هر نوع خاک بعمل می‌آید. محیط آفتابی یا نیم سایه‌دار را می‌پسندد. پوست زیبایی دارد که معمولاً به رنگ سفید است
۵) راش ( آلش‌، راج، مرس) Fagus sylvatica Fagaceae :
تیره درختانی پهن برگ و خزان کننده با چوب صنعتی هستند که برگهای بی‌دندانه یا کم داندانه و گلهای نر نزدیک به هم دارند و همانند سنبله‌های توپی، ۱ تا۳ میوه در گریبانی(پوشش گل که گلبرگها را در بر می‌گیرد) چهار برگه خاردار بوجود می‌آید. ارتفاع آنها تا ۳۰ متر و گاهی بیشتر می رسد و شاخه‌های فرعی زیاد و برگهای سبز براق آنها در پاییز زرد می‌شوند. دندانه برگها ملایم است. بعنوان پرچین یا حصار هم می‌توان از آن استفاده کرد.
۶) بید معمولی:Salix alba Salicaceae :
تیره بزرگترین بید است که ارتفاع آن به ۱۵ متر می‌رسد. برگهای آن دراز و باریک و میوه آن کم و بیش بدون کرک است. گونه S.chrysocoma یا بید مجنون که خیلی سریع رشد می‌کند. در باغ ایرانی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد به طور کلی از بید در جاهایی که سایه وجود داشته استفاده می‌گردیده و هرگز کنار استخر یا در مسیرهای اصلی باغ کاشته نمی‌شده است.
۷) بیدمشک : Salix aegyptica Sali caceae:تیره دارای گلهای سفید یا خاکستری بسیار معطر است. ازگل آن عرق بیدمشک تهیه می شود که استفاده داروئی دارد و استفاده از آن درگذشته بسیار معمول و متداول بوده است. این درخت از جمله گیاهانی است که به جز جنبه زیبایی آن، دارای استفاده های فراوان دیگری نیز می‌باشد.
۸) درخت ابریشم:(شب خسب)Albizia julibrissin Mimosacae:
تیره ارتفاع این درخت به ۸ متر می‌رسد پوست آن خاکستری تیره است و برگهای شانه‌ای دارد. محور برگ به طول ۱۰تا ۲۸ سانتی متر دارای یک غده در قاعده دمبرگ بوده و در محل بین آخرین جفت شانه‌‌،(برگهای مقابل هم )گوشوارک دارد. شانه های برگ به تعداد ۴ الی ۱۴ جفت به طول ۱۵ سانتی متر است که تعداد برگچه های آن ۱۰ الی ۳۰ جفت می باشد. طول برگچه‌ها تا ۱۸ و عرض آنها ۳تا۷ میلی متر است. دانه‌های گل به تعداد ۸ تا ۱۵ عدد بوده و فصل گلدهی آن بین خرداد تا مرداد ماه است و زمان رسیدن میوه شهریور ماه تا مهرماه است .این درخت در قدیم بسیار استفاده بسیار مرسوم و متداول بوده است. بویژه در تهران که این درخت با آب و هوای این شهر سازگاری دارد. این درخت درشمال مرکز ایران دیده می‌شود. در شمال و مرکز ایران دیده می‌شود.
۹) کهور ایرانی: Prosopis Mimosaceae :
تیره ارتفاع این درخت به ۱۰ متر و گاهی ۱۵ متر می‌‌رسد. پوست آن متمایل به خاکستری رنگ است. خارهایی بامنشأ اپیدرمی( خارجی ترین لایه گیاه) دارد که طول آنها بین ۳ تا ۷ میلی متراست. خارها (اکثر درختان مناطق گرمسیر خاردارند) معمولاً راست و گاهی خمیده است. مخروطی شکل و قاعده آن پهن است.گل آذین آن شبه سنبله به طول ۷تا ۱۶ سانتی متر می‌باشد گلهای آن زرد، بدون کرک و کاسه گل کوچک است. طول گلبرگها ۵/۳ تا ۵/۴ سانتی مترو زمان گل‌دهی اسفند ماه تاس خرداد و زمان رسیدن میوه خرداد و تیر است.
۱۰) ممرز( اولس):Carpinus betulus Mimosaceae :
تیره بیشتر در نواحی شمال می‌روید و برگهای آن دندانه داراست. گلهای نر با خوشه‌های دراز همراهند و میوه‌های آن شبیه میوه رازک هستند. در هر نوع خاک حتی خاکهای سنگین نیز بعمل می‌‌آید و در آفتاب یا نیم سایه بعمل می‌آید.
۱۱) اقاقیا معمولی: Robinia psedo acaia Legaminosae :
تیره ارتفاع این درخت به ۱۵ متر می‌رسد تاج آن گسترده است و برگهای آن متناوب‌، شاخه‌ها شفاف و قهوه‌ای رنگ هستند، گل آن کاسه ای استکانی، جام سفید، شیری رنگ معطر و موسم گل آن اردیبهشت می باشد. اقاقیا درخت مقاومی است که با انواع آب و هوا سازگاری یافته و در اکثر باغهای قدیمی نیز کاشته می‌شده است.
۱۲) ارغوانCeris siliquastrum Leguminoseae :
تیره درخت یا درختچه‌ای به ارتفاع ۵ تا ۱۰ متر با برگهای قلبی شکل با گل آذین صورتی ارغوانی و به شکل خوشه‌‌های کوچک است که میوه آن نیام (این نوع میوه از یک کارپل بوجود آمده و دارای دو ردیف دانه است) نام دارد. موسم گل‌دهی آن فروردین و اردیبهشت قبل از پیدایش برگها می باشد. درگرگان‌، گیلان، نواحی غرب کشور و زیاد به چشم می‌خورد.
۱۳) بید قرمز: Salix carmanica Salicaeae:
تیره درخت کوچکی به ارتفاع ۵ متر یا بیشتر است.و تنه آن ضخیم بوده و تا قطر ۷۰ سانتی متر می رسد. پوست آن خاکستری مایل به سیاه با شکافهای طولی عمیق و شاخه های باریک کم و بیش آویخته است. پوست شاخه ‌های جوان یکساله در پاییز و زمستان ارغوانی و قرمز می‌شود. گل این درخت‌، تک جنسی‌، سنبله (به حالت خوشه سنبل)‌، تنک و سبز مات است. در نواحی خشک و کوهستانی‌، جنوب شرقی‌، بخش مرکزی غرب آذربایجان و غرب ایران و کرمان، یزد‌، اصفهان، آذربایجان، ارومیه و کرمانشاه انتشار دارد.
۱۴) ختمی: Althea tehranica Malvaceae :
تیره گیاهی است پایا و پوشیده از کرک. ساقه آن به ظاهر فاقد کرک ولی پوشیده از کرک ستاره‌ای است. برگها به صورت سر نیزه‌‌ای پهن و گل به رنگ بنفش متمایل به قرمزاست. گلبرگها تخم مرغی واژگون و موسم گل‌دهی اردیبهشت تا تیر ماه می باشد. در تهران‌، شمیرانات، قلهک، تپه‌های ونک یافت می‌شود

منبع : P30World