استفاده بهینه از آب در کشاورزی استان فارس

سازمان ملل متحد در برنامه جمعیت و محیط زیست خود، ایران را در ردیف ۱۰۰ کشوری قرار داده است که سرانه آب‌شیرین تجدید شونده آن پائین است به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌گردد در سال ۲۰۱۵ سرانه آب‌شیرین نزدیک به ۸۱۶ مترمکعب برسد که حدود ۲۰ درصد کمتر از سرانه آب در خط فقر (۱۰۰۰ مترمکعب) می‌باشد. این رقم ایران را در جای سی‌وچهارم از رده کم‌آبی‌ترین کشورها قرار می‌دهد. لذا برپایه معیارهای بین‌المللی دیری نخواهد گشت که ایران به مرحله کم‌آبی رسیده و در زمره کشورهای درگیر بحران آب قرار گیرد.از طرف دیگر از کل آب مصرفی استان فارس که بالغ بر ۸۸۱/۱۰ میلیارد مترمکعب می‌باشد، بیش از ۹۰ درصد در بخش کشاورزی و بقیه در بخش صنعت و شرب مورد استفاده قرار می‌گیرد که از این میزان ۸۳ درصد آن از منابع زیرزمینی و ۱۷ درصد از منابع سطحی تأمین می‌شود و این آمار بیانگر این واقعیت است که کشاورزی استان به‌طور عمده به منابع آب زیرزمینی متکی است. برای توسعه سطح زیر کشت و افزایش عملکرد در واحد سطح، حداکثر بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی استان صورت گرفته است و برداشت بی‌رویه از این منابع در حال حاضر باعث شده است که اکثر دشت‌های استان با بیلان منفی و افت شدید سطح ایستائی مواجه گردند به‌طوری‌که براساس مطالعات سازمان آب از ۶۳ دشت مورد مطالعه، بیلان آب ۶۲ دشت منفی بوده و ۲۲ دشت بیش از یک متر در سال افت سطح سفره داشته‌اند و از نظر کیفی نیز در بعضی از دشت‌ها به‌دلیل هجوم جبهه آب شور، کیفیت منابع آب تغییریافته و در مواردی میزان هدایت الکتریکی آب آبیار تا ۲۱ هزار میکروموس بر سانتی‌متر (دشت نی‌ریز) افزایش یافته است که عملاً استفاده از این آب جهت کشت محصولات کشاورزی غیرممکن می‌سازد. این در صورتی است که از همین آب استحصالی، استفاده مطلوب و بهینه صورت نمی‌گیرد و بازده آبیاری در استان ۴۰ درصد برآورد گردیده است.به‌عبارت دیگر از ۹۷/۹ میلیارد مترمکعب آب که در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد، فقط ۹۸/۳ میلیاردمترمکعب آن مورد استفاده گیاه قرار گرفته و بقیه یعنی ۹/۵ میلیاردمترمکعب آن به‌صورت تلفات از دسترس گیاه خارج می‌شود.تلفات آب نه تنها باعث از دست رفتن آب باارزش می‌گردد، بلکه باعث صدمات جدی از قبیل: شور و ماندابی شدن اراضی، فرسایش خاک، کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش کمی و کیفی تولیدات کشاورزی و در نهایت منجر به آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود.
●دلایل کاهش بازدهی آبیاری استان فارس
مهمترین دلایل پائین بودن بازده آبیاری در استان فارس عبارتند از:
ـ خاکی و غیرفنی بودن مسیرانتقال و توزیع آب از آبیاری
ـ عدم تسطیح و یکپارچه‌سازی اراضی زراعی
ـ نبود مدیریت آب در مزرعه
ـ استفاده محدود از روش‌های نوین آبیاری سطحی و آبیاری تحت فشار
ـ تجهیز نبودن شبکه‌های آبیاری زهکشی به تکنولوژی نوین اندازه‌گیری
ـ نداشتن قانون جهت جلوگیری از کوچک شدن اراضی زراعی در اثر قانون ارث
ـ عدم تحویل حجمی آب به زارعان
ـ نبود تشکل‌های آب‌بران در خصوص استفاده بهینه از آب
ـ رعایت نکردن الگوی کشت مناسب در مناطق مختلف استان با توجه به شرایط آب‌وهوائی مناطق فوق و نبود قانون لازم برای ملزم کردن کشاورزان به رعایت الگوی کشت و عدم وجود نظام‌های حمایتی جبرانی در این موردبا توجه به موارد فوق و به منظور جبران کاهش منابع آب استان و تثبیت سطح زیر کشت فعلی؛ راهی به‌جزء بهره‌برداری بهینه از آب استحصالی و افزایش بازده آبیاری در استان وجود ندارد که با به‌کارگیری روش‌های مختلف افزایش بازدهی آبیاری، مدیریت صحیح مزرعه و برنامه‌ریزی دقیق و زمان‌بندی شده می‌توان شاهد استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی باشیم.
●راهکارها:
۱. تجهیز و نوسازی اراضی و توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی:
تجهیز، نوسازی و یکپارچه‌سازی اراضی به‌عنوان زیربنای اصلی در ایجاد شرایط بهینه درمزارع و فراهم‌آوردن بستر مناسب برای به‌کارگیری مدیریت مناسب آبیاری و امکان استفاده از شیوه‌های نوین تولید از جمله: مکانیزاسیون و مصرف بهینه نهاده‌های کشاورزی همواره مورد توجه قرار داشته است که با قطعه‌بندی، تسطیح اراضی و نیز شبکه منظم انهار آبیاری و زهکشی می‌توان بازدهی آبیاری را تا ۲۰ درصد افزایش داد.
همچنین با تنظیم میزان مصرف نهاده‌های کشاورزی یعنی بذر، کود، سم و انرژی به‌طور متوسط نزدیک به ۱۵ تا ۲۰ درصد هزینه‌های تولید، صرفه‌جوئی خواهد شد. با ایجاد شرایط مناسب برای به‌کارگیری ماشین‌آلات و مکانیزه کردن روند تولید و در نتیجه کاهش سختی کار، فراهم شدن محیطی مناسب برای مراقبت‌های مستمر مدیریت آفات، ایجاد امکان برنامه‌ریزی الگوی کشت، تناوب‌های زراعی صحیح‌تر، ارتقاء سطح درآمد کشاورزان، بهبود وضع رفاهی در محیط‌های روستائی و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه، همگی از فواید کمی و کیفی اجراء عملیات تجهیزات و نوسازی و یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی خواهد بود.
۲. پوشش انهار سنتی:
سیستم آبیاری موجود از تعدادی انهار سنتی خاکی، طولانی و پرپیچ و خم تشکیل شده که آب استحصالی از منابع سطحی و زیرزمینی را به محل‌های مصرف، انتقال و توزیع می‌کند. این سیستم موجب اتلاف بخشی از آب برداشتی از منابع به‌صورت نفوذ عمیقی شده و بازدهی انتقال آبیاری را کاهش می‌دهد به‌طوری‌که در این نوع سیستم، بازدهی انتقال آبیاری بین ۷۰ تا ۷۵ درصد است که در صورت پوشش انهار سنتی از طریق Linig و لوله‌گذاری، بازدهی انتقال آبیاری به ۹۰ تا ۹۵ درصد افزایش می‌یابد.
۳. استفاده از روش‌های نوین آبیاری:
علاوه بر اقدام‌های ترویجی و آموزشی در زمینه بهبود وضعیت کاربرد آب در داخل مزارع و باغات و اصلاح روش‌های سنتی آبیاری در جهت کاهش تلفات آب، توسعه استفاده از روش‌های تحت‌فشار می‌تواند در این راستا اثرات بسیار سودمند و مثبتی را در پی داشته باشد. مهمترین نتیجه مطلوب قابل انتظار از اجراء طرح آبیاری تحت‌فشار (قطره‌ای، بارانی، نواری و...) افزایش بازدهی کاربرد آب در مزارع و باغات و در نهایت صرفه‌جوئی در میزان مصرف آب می‌باشد. علاوه بر این به‌کارگیری از روش‌های نوین آبیاری موجب سهولت در کوددهی، افزایش عملکرد در واحد سطح، بهبود کیفیت محصول و جلوگیری از رشد آفات و علف‌های هرز می‌شود که کاهش قابل توجهی در هزینه تولید دربر خواهد داشت.
در این زمینه با اجراء سیستم آبیاری قطره‌ای و نواری و مدیریت صحیح مزرعه، بازده کل آبیاری فعلی ۹۰ تا ۹۵ درصد و با اجراء سیستم آبیاری بارانی در مزارع، بازده کل آبیاری تا ۷۰ درصد قابل افزایش می‌یابد.
۴. تحویل حجمی آب:
در شبکه‌های استان، بالغ بر ۴۷۰۰ دهانه آبگیر وجود دارد که با ابزار اندازه‌گیری مجهز نمی‌باشند و امکان تحویل حجمی آب براساس آب مورد نیاز گیاه را فراهم نمی‌کنند. این امر باعث شده که بازده آبیاری در اراضی زیردست شبکه‌ها پائین باشد. لذا در جهت بهره‌وری بهینه از منابع آب سطحی با توجه به بازده بسیار پائین در این نوع شبکه‌ها ضرورت دارد که دهانه‌های آبگیر موجود در سطح استان مجهز به ابزار اندازه‌گیری دقیق جهت تحویل حجمی آب شوند.
۵. مدیریت آب در مزرعه:
با توجه به بررسی‌های انجام شده یکی از عوامل مهم در بهره‌وری نامطلوب از آب‌های استحصالی، عدم مدیریت صحیح در سطح مزارع استان است. به‌طور مثال بعضی از باغات استان که به سیستم آبیاری قطره‌ای مجهز می‌باشند نیز دارای بازده آبیاری پائین هستند. لذا استفاده از روش‌های آموزشی و ترویجی برای استفاده بهینه از آب در سطح مزارع و باغات می‌تواند نقش به‌سزائی در افزایش بازده آبیاری داشته باشد.در پایان این واقعیت را بایستی پذیرفت که منابع آب استان نامحدود نبوده و حفظ آب و خاک این مرز‌و‌بوم وظیفه ملی و دینی عمومی است که ما نیز همچون گذشتگان می‌بایست از این نعمت خدادادی، خوب بهره بگیریم و از اتلاف و اسراف آن بپرهیزیم تا هم نسل حاضر و هم نسل‌های آینده بتوانند از حیاتی آبرومند برخوردار باشند.

علی‌اکبر زرین‌بال(کارشناس مدیریت آب و خاک)

منبع : ماهنامه پیام جهاد کشاورزی