شیوه‏های کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب در کودکان

شكی نیست كه كودكان از طریق مشاهده و سایر ادراكات حسی خود از همان اوان كودكی دائما اطلاعات دریافت كرده و آن‏ها را درون‏ریزی می‏كنند. پس مدتی كوتاه این اطلاعات دریافت‏شده جزء وجود آن‏ها می‏شود و رفته رفته براساس همین یافته‏ها شخصیت آن‏ها شكل می‏گیرد و در آینده نیز براساس آنچه شكل گرفته‏اند، عمل می‏كنند. چنانچه قرآن كریم می‏فرماید: «بگو هر كس به طریقه خویش عمل می‏كند و پروردگار تو بهتر می‏داند كه كدام یك به هدایت نزدیك‏تر است‏»(اسراء: آیه ۸۴)
بنابراین والدین باید محیط رشد و شكوفایی فرزندان خویش را به‏گونه‏ای مهیا كنند، تا بذر وجودی آن‏ها در بستری مناسب رشد كند و به بار بنشیند. از جمله موارد آماده‏سازی محیط، اصلاح رفتار و حركات و سكنات والدین است. زیرا والدین جزو مهم‏ترین افرادی هستند كه در شكل‏گیری شخصیت كودكان نقش به سزایی دارند. تا جایی كه حتی صدای ضربان قلب مادر، هنگام شیرخوردن نوزادش در آرامش او تاثیر دارد. بنابراین وقتی حركات غیر ارادی والدین روی فرزندانشان تاثیر می‏گذارد، طبیعی است كه تاثیر رفتارهای ارادی و آگاهانه آن‏هامانند نحوه صحبت كردن، لباس پوشیدن، راه رفتن، برخورد با دیگران، و حتی رفتارهای هیجانی مثل خنده، گریه، ترس، افسردگی، شادابی، نشاط و... دوچندان خواهد بود. نتیجه آن‏كه والدینی دارای فرزندان صالح خواهند بود كه قبل از هرچیز به فكر اصلاح خویش و محیط زندگی خود بر آمده باشند. چنانچه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: «وقتی انسان صالح و نیكوكار شد خدا به واسطه صالح بودن او، فرزندان و فرزندزادگانش را نیز به اصلاح‏خواهد آورد.» (۱) و امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «اگر خواستی دیگران را اصلاح كنی ابتدا خودت را اصلاح كن; این كه بخواهی دیگران را اصلاح كنی و خودت فاسد باشی بزرگترین عیب است.» (۲) از آن‏جایی كه كنترل محیطهایی از قبیل محله، مدرسه و... از توان و قدرت ما خارج است و از طرفی نیز نمی‏توانیم و نباید كودك را در خانه محبوس كنیم - زیرا همه این محیطها می‏تواند به نوعی در رشد و بالندگی كودك اثر مثبت داشته باشد - این امكان وجود دارد كه فرزند ما در بعضی از این محیطها، رفتارهای نامطلوبی هم بیاموزد. همچنان كه در محیط خانه نیز ممكن ست‏برخی از رفتارهای والدین جنبه بدآموزی برای كودك داشته باشد.
این مقاله در صدد بررسی روش‏هایی است كه به كاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب كودكان بینجامد.
كابرد روش‏های مثبت و منفی در كاهش رفتار نامطلوب
رفتارهای نامطلوب را از دو راه می‏توان كاهش داد:
۱- جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و در نتیجه كاهش‏دادن غیر مستقیم رفتارهای نامطلوب;
۲- كاهش‏دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب. (۳)
روشهای مثبت كاهش رفتار نامطلوب
۱- تقویت رفتارهای مطلوبی كه به‏دفعات كم انجام می‏گیرد: گاهی اوقات نامطلوب بودن رفتار كودك یا بزرگ‏سال ممكن ست‏بدین خاطر باشد كه آن رفتار را كودك خیلی زیاد و بیش از حد انجام می‏دهد. مثلا كودكی در خانه یا در كلاس (در بحث‏های گروهی) زیاد حرف می‏زند و فرصت صحبت كردن را از دیگران می‏گیرد. رفتار مطلوب در این‏جا این است كه این كودك كم‏تر و به نوبت‏حرف بزند. براساس این روش ما باید به كودك بگوییم اگر در مدت دو ساعت فقط پنج‏بار و هر بار فقط یك دقیقه صحبت كنی، جایزه می‏گیری یا می‏توانی به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه‏ات بپردازی. بدین وسیله این مقدار حرف زدن او را تقویت می‏كنیم نه بیش‏تر از آن‏را. البته ذكر این نكته ضروری‏است كه ما در صدد خاموش كردن كودك نیستیم بلكه می‏خواهیم میزان صحبت كردن او را كنترل كنیم كه هم به موقع حرف بزند و هم فرصت دیگران را ضایع نكند.
۲- تقویت رفتارهای مطلوب دیگر: در این روش همه رفتارهای مطلوب كودك تقویت می‏شود به جز رفتاری كه نامطلوب تشخیص داده شده است. برای اجرای این روش موارد زیر را به كار می‏بریم:
الف - كودك را برای انجام ندادن رفتار نامطلوب‏برای‏یك‏مدت زمان معینی تقویت می‏كنیم; مثلا به او می‏گوییم اگر با برادرت دعوا نكردی یا اگر خواهرت را اذیت نكردی، بعد از ظهر تو را به پارك می‏برم.
ب - تقسیم مدت زمان معینی به فواصل كوچك‏تر: در این روش كاهش رفتار نامطلوب به تدریج انجام می‏گیرد لذا عملی‏تر و معقول‏تر به نظر می‏رسد. مثلا یك روز را به تعداد ساعات آن تقسیم می‏كنیم سپس از كودك می‏خواهیم كه اگر در هر یك ساعت رفتار خودش را كنترل كند و آن عمل نامطلوب را انجام ندهد، جایزه خواهد گرفت. در این‏جا كودك برای این‏كه پاداش‏های بیش‏تری بگیرد، سعی می‏كند تا بیش‏تر خودش را كنترل كند.
ج - جنبه‏های مثبت رفتار كودك را تقویت می‏كنیم تا بقیه رفتارش را نیز تصحیح كند. مثلا كودكی كه تكلیف مدرسه‏اش را بد خط می‏نویسد به تكلیف او نگاه می‏كنیم هرجا یك كلمه یا جمله‏ای را خوش خط نوشته بود زیر آن خط می‏كشیم. بدین‏وسیله او را مورد تشویق قرار می‏دهیم. یا اگر كودكی برادر كوچكش را اذیت می‏كند ولی گاهی اوقات نیز كمك‏هایی به او می‏كند، ما همین رفتارهای مثبت را سریعا تشویق می‏كنیم و رفتارهای نامطلوب او را نادیده می‏گیریم. (البته در صورتی كه رفتارهای نامطلوب او خطرناك باشد، باید جلوگیری كنیم.)مانندهمان‏شیوه‏كه حضرت عیسی علیه السلام برای تربیت‏حواریون انجام می‏داد; «ایشان روزی در یك مسیری عبور می‏كردند با یك لاشه بز كه متعفن نیز شده بود برخورد كردند همه حواریون بینی و دهان خود را گرفتند و گفتند عجب بوی بدی می‏دهد ولی حضرت عیسی علیه السلام فرمودند به! این بز چه دندان‏های سفیدی دارد.» (۴) بنابراین یكی از شیوه‏های تربیتی كه بزرگان دین هم از آن استفاده می‏كنند و در روان‏شناسی تربیتی نیز روی آن تاكید می‏شود آن است كه جنبه‏های مثبت را تقویت كنیم تا كودك خود بر اثر تشویق رفتارهای مطلوبش در صدد اصلاح رفتارهای نامطلوب برآید.
۳- تقویت رفتار مغایر با رفتار نامطلوب: در این روش هر رفتاری كه با رفتار نامطلوب، ناهمساز و مغایر است تقویت می‏شود. مثلا برای از بین بردن رفتار نامطلوب كودكی كه گوشه‏گیر و منزوی است و با هم‏سالان خود بازی نمی‏كند، باید هرگونه فعالیت گروهی و آمیزش با سایر كودكان رادر او تقویت كنیم، تا تمایل بیش‏تری به شركت در فعالیت‏های گروهی پیدا كند. طبیعی است وقتی كودك وارد كوچك‏ترین فعالیت گروهی می‏شود، دیگر منزوی و گوشه‏گیر نیست. به عبارت دیگر انسان در یك زمان واحد نمی‏تواند دو رفتار متضاد را انجام دهد، یعنی هم گوشه‏گیر باشد و هم با بچه‏ها بازی كند. در چنین روشی علاوه بر این‏كه رفتار نامطلوب كاهش پیدامی‏كند،رفتارهای‏مطلوب‏افزایش می‏یابد و جایگزین رفتارهای نامطلوب می‏شود.
۴- سیری یا اشباع: گاهی اوقات باید آن قدر یك تقویت كننده را به كار ببریم كه اثر خودش رااز دست‏بدهد. مثلا كسی كه گرسنه است و یك حالت ولع برای خوردن غذا دارد، وقتی به اندازه كافی به او غذا داده شود دیگر آن غذا برای او جاذبه‏ای نخواهد داشت مگر این‏كه در نوبت‏دیگری‏دوباره‏گرسنه‏شود. یك كودك نیزممكن‏است‏نسبت‏به‏اسباب‏بازی‏های خودش زیاد حساسیت نشان داده و حتی اسباب بازی بچه‏های دیگر را هم برای خودش بخواهد و همه را احتكار كند. چون احتكار اسباب‏بازی یك رفتار نامطلوب است و ما می‏خواهیم رفتار كودك تعدیل شود، می‏توانیم با استفاده از این روش برای مدتی آن‏قدر اسباب‏بازی از خودش و دیگران جلوی او بریزیم تا اشباع شود به‏گونه‏ای كه وقتی دوباره برای او اسباب‏بازی می‏بریم آن‏ها را از خودش دور كند. در واقع با این كار، كودك از بازی با اسباب‏بازی اشباع شده به طوری كه از این به بعد اسباب‏بازی‏ها را بین خود و هم سالانش تقسیم می‏كند و رفتار او عادی می‏شود.
روش‏های منفی كاهش رفتار نامطلوب
قبل از بیان روش‏های منفی، ذكر این نكته ضروری است كه چون روش‏های منفی خاصیت انزجاری و آزاردهنده و جنبه تنبیهی دارند، ممكن است عوارض ناخوشایندی را نیز به دنبال داشته باشند. لذا تا آن‏جایی كه امكان به‏كارگیری روش‏های مثبت وجود دارد باید از روش‏های منفی برای كاهش رفتار نامطلوب خودداری نموده و فقط در هنگام ضرورت، آن‏هم با احتیاط كامل از این‏روش استفاده كرد.
۱- خاموشی: خاموشی به فرآیندی گفته می‏شود كه در آن وقوع رفتار بدون تقویت می‏ماند و تكرار بدون تقویت‏یك رفتار سرانجام منجر به توقف كامل آن رفتار می‏شود. (۵) برای مثال معلم در كلاس درس سؤالی را طرح می‏كند، یكی از بچه‏ها بلند می‏شود و با سر و صدای زیاد می‏گوید: من بلدم، من بلدم. معلم بدون توجه به آن دانش‏آموز جواب سؤال را از دانش‏آموز دیگری كه دستش را بلند كرده و آرام سرجایش نشسته می‏خواهد كه توضیح دهد. در این‏جا بی‏توجهی معلم به دانش‏آموز شلوغ و پرسیدن سؤال از دانش‏آموز مؤدب، باعث‏خاموشی رفتار دانش‏آموز شلوغ می‏شود، در صورتی‏كه اگر معلم عكس‏العمل دیگری نشان داده بود و با صدای بلند به آن دانش‏آموز شلوغ گفته بود: سر جایت‏بنشین و حرف نزن، اثر معكوس داشت. همین كار را می‏توان در خانه نیز انجام داد و رفتار نامطلوب كودكان را خاموش كرد.
۲- محروم كردن: بسیاری اوقات می‏توان با محروم كردن كودك از تقویت كننده‏هایی كه برای او خیلی مهم است، رفتار او را كنترل كرد; مثل دیدن برنامه كارتن یا برنامه كودك یا بازی فوتبال.
مثلا برای حذف رفتار كودكی كه عادت به مكیدن انگشت‏خود دارد، می‏توانیم هنگامی كه‏او مشغول تماشای برنامه كودك تلویزیون است، هر وقت دستش را به طرف دهانش برد، تلویزیون را خاموش و هنگامی كه دستش را بیرون آورد، دوباره تلویزیون را روشن كنیم.یا معلم ورزش، دانش‏آموزی را كه در بازی‏رفتار خلاف‏انجام می‏دهد، برای مدتی از بازی محروم كند. این روش را داوران مسابقات ورزشی درمورد ورزشكاران متخلف انجام می‏دهند و با این كار تا حدود زیادی از تخلفات دیگر بازیكنان و خود این بازیكن خاطی جلوگیری می‏كنند.
۳- جبران كردن: در این‏روش‏وقتی فرد مرتكب رفتار نامطلوبی می‏شود، او را وادار می‏سازند تا آن عمل خلاف را جبران یا اصلاح كند. زیرا هدف این روش آن است كه فرد مسؤولیت عمل خودش را بپذیرد. طبیعی است هنگامی كه فرد احساس مسؤولیت نسبت‏به عمل خود نماید، رفتار خودش را بیش‏تر كنترل خواهد كرد. مثلا كودكی كه خانه یا كلاس را با ریختن خرده كاغذ یا چیزهای دیگر كثیف می‏كند، والدین یا معلم باید او را وادار كنند تا خرده كاغذهایی را كه كف اتاق ریخته جمع كند و حتی‏بعضی اوقات از شخص خاطی‏خواسته می‏شود علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا از كودكی كه به یكی از هم‏كلاسی‏های خود یا به یكی از اعضای خانه توهین كرده، خواسته می‏شود كه از همه هم‏كلاسی‏های خود و اعضای خانه عذرخواهی كند.
هنگام استفاده از این روش به نكات زیر باید توجه كرد:
۱- به كودك یا دانش‏آموز بگویید این رفتار تو بد بود;
۲- او را از انجام كاری كه مشغول آن است‏باز دارید;
۳- با توضیحات شفاهی، كار جبرانی او را برایش مشخص كنید.
پی‏نوشت‏ها:
۱- مكارم الاخلاق، ص ۵۴۶، به نقل از كتاب آیین تربیت ابراهیم امینی، ص ۲۳
۲- غررالحكم، ص ۲۷۸، به نقل از كتاب آیین تربیت ابراهیم امینی، ص ۲۳
۳- رفتار درمانی دكتر سیف، فصل پانزدهم
۴- اصول كافی
۵- رفتار درمانی دكتر سیف
ابوالقاسم بشیری

منبع : بنياد انديشه اسلامي