زندگی فصلی

آنها فقط در فصل خاصی از سال انسان محسوب می‌شوند؛ فقط در فصلی که به نیروی کارشان نیاز است. فصل کار که تمام شد می‌توانند تا سال بعد به خواب زمستانی فرو بروند. هیچ کس نمی‌داند چطور در فصولی که کار نیست باید زندگی کنند. آیا آنها در سایر فصول سال هم احساس گرسنگی می‌کنند؟ هیچ نهادی آنها را به رسمیت نمی‌شناسد. تشکل صنفی ندارند. کسی آنها را به یاد نمی‌آورد. هیچ کس نمی‌داند هر بهار چند کارگر در شالیزار نشا می‌کارند. هر تابستان چند کارگر از درخت‌ها میوه می‌چینند، چند کارگر در میدان‌های میوه و تره بار عرق می‌ریزند و جعبه میوه جابه‌جا می‌کنند. هیچ کس نمی‌داند در پاییز، چند کارگر در کارخانه‌های قند کار می‌کنند. هیچ قانونی مشخص نکرده که اساسا کارگران فصلی روزی چند ساعت مجبورند کار کنند؟ چند ماه مجبورند از خانه و خانواده دور باشند؟ بعد از چند سال می‌توانند بازنشسته شوند؟ اصلا می‌توانند بازنشسته شوند؟ بیمه هستند؟...
وقتی با صاحب‌نظران بازار کار صحبت می‌کنی، از متناسب نبودن عرضه و تقاضای نیروی کار در این بازار می‌شنوی؛ «نیروی کار زیاد؛ فرصت‌های شغلی کم.» بعد هم این جمله سرد و شکننده به عنوان نتیجه به گوش‌ات می‌خورد؛ «در این شرایط نیروی کار به هر کاری تن می‌دهد، حتی اگر اشتغال در این کار بدون قرارداد باشد.» و این یعنی تعطیلی قانون کار. یعنی در این شرایط، رابطه کارگر و کارفرما خارج از چارچوب قانون کار و سایر قوانین اجتماعی که دستاورد انسان متمدن است شکل می‌گیرد.
● محرومیت از بیمه
«کارگران فصلی اصلا بیمه نیستند.» این جمله را رجبعلی شهسواری از دست‌اندرکاران اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی کشور می‌گوید و اضافه می‌کند: به دلیل اینکه ماهیت کارهای فصلی، دائمی نیست، روابط کاری بین کارگر و کارفرما به صورت توافقی صورت می‌گیرد و هر دستمزدی که کارفرما برای انجام کار مورد نظر خود اعلام کند، کارگران می‌پذیرند. این در حالی است که در بسیاری از موارد سخنی از بیمه شدن به میان نمی‌آید.
توکلی از فعالان تشکیلات کارگری میادین میوه و تره بار نیز روایت شهسواری را تایید می‌کند: کارگران فصلی، هیچ بهره‌ای از کار خود نمی‌برند. حقوق، مزایا و ساعت کار آنان مشخص نیست. در نتیجه بیمه شدن آنها نیز تحت تاثیر این مسائل قرار می‌گیرد. ضمن اینکه این کارگران پس از فصل کار نیز با مشکلات متعددی از جمله بیکاری و عدم‌توانایی تامین هزینه‌های زندگی مواجه هستند. در این میان دکتر محمد ساعتچی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است؛ در اکثر کشورها به دلیل ماهیت برخی از فعالیت‌ها، با پدیده‌ای به نام کارگران فصلی مواجه هستیم. در مناطقی که توریسم گسترش یافته است، در فصولی که توریست‌های بیشتری به آن مناطق سفر می‌کنند، نیاز به‌کارگیری کارگران بیشتر می‌شود، از این رو کارگران فصلی استخدام می‌شوند.
دکتر ساعتچی یکی از عوامل دیگر به‌کارگیری کارگران به شکل فصلی را به مسئله بهره‌وری در صنایع ارتباط داده و می‌گوید؛ صنایع به منظور دستیابی به بهره‌وری بالاتر ناچارند به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند تا در کنار نیروهای ثابت و دائمی در مواقع ضروری از کارگران موقت نیز بهره بگیرند. از این رو اصل وجود کارگران فصلی قابل قبول است. اما باید تمهیداتی در نظر گرفته شود تا زندگی کارگران فصلی در دوران بیکاری و زمان‌هایی که به کار اشتغال ندارند، با مخاطرات جدی اقتصادی مواجه نشود. او می‌افزاید؛ جامعه در برابر کسانی که آمادگی انجام کار دارند اما فرصت شغلی برای آنان وجود ندارد، مسوول است. جامعه باید برای کسانی که کاری نمی‌توانند پیدا کند، حداقل حقوقی را به عنوان مقرری بیمه بیکاری در نظر بگیرد. دکتر ساعتچی وزارت کار و امور اجتماعی را مسوول نابسامانی‌های موجود در محیط‌های کاری فصلی و همچنین سازمان تامین اجتماعی را مسوول بیمه نشدن کارگران فصلی می‌داند.
● آنها در آمار جایی ندارند
بند «الف» ماده ۹۶ قانون کار، اداره کل بازرسی وزارت کار را به نظارت بر اجرای مقررات ناظر بر شرایط کار به ویژه مقررات حمایتی مربوط به کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک، مدت کار، مزد، رفاه کارگر، اشتغال زنان و کارگران نوجوان ملزم می‌کند.
حسن صادقی، رئیس سابق هیات مدیره کانون عالی هماهنگی شوراهای اسلامی کار کشور نیز بر فقدان آمار دقیق درباره کارگران فصلی صحه می‌گذارد و در عین حال به بخشی از آمارهای کلی و غیردقیق کارگران ساختمانی به عنوان بخشی از کارگران فصلی اشاره می‌کند؛ در سال ۱۳۴۵، ۳۳۵ هزار نفر در بخش ساختمانی و راهسازی مشغول بوده‌اند. از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۵ آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد. اما در نتایج سرشماری بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ که توسط مرکز آمار صورت گرفته است، کارگران ساختمانی ۳۳/۱۱ درصد از کل اشتغال را به خود اختصاص داده‌اند. این عدد به دلیل اینکه به صورت درصد است و همچنین طی چهار سال مزبور ثابت بوده است، نمی‌تواند آمار دقیقی باشد. با این حال در صورتی که همین عدد ۳۳/۱۱ درصد از کل اشتغال کشور را مبنا قرار دهیم، حدود یک میلیون نفر در صنعت ساختمان‌سازی فعالیت می‌کنند. البته این رقم در عالم واقع، بیش از اینهاست.
وی دامنه موضوع را به گسترش خدمات در برابر صنایع افزایش داده و می‌گوید؛ شاید یکی از دلایلی که صنایع و از جمله ساختمان‌سازی طی سال‌های گذشته نسبت به خدمات رشد نیافته است، عدم‌حمایت حاکمیت از کارگران این بخش باشد. در این حال اگر دولت نسبت به حمایت از یک میلیون کارگر شاغل در ساختمان‌سازی - با احتساب افراد خانواده آنان حدودا شش میلیون نفر خواهند شد - بی‌تفاوت باشد و صرفا از سازمان تامین اجتماعی انتظار داشته باشد از این کارگران حمایت کنند، عملا نتیجه‌ای جز ناکارآمد شدن سازمان کارآمد تامین اجتماعی در پی نخواهد داشت.
صادقی با اشاره به نتایج مطالعات صورت گرفته اظهار می‌دارد؛ شاهدیم که ورود و اشتغال کارگران به بخش کشاورزی که بیشتر به صورت فصلی بوده و از حمایت‌های دولتی محروم است، نسبت به بخش خدمات کمتر است و اشتغال کارگران در بخش خدمات طی سال‌های اخیر از روند صعودی برخوردار بوده است.
دکتر ساعتچی نیز مسوولیت اساسی نابسامانی وضعیت زندگی کارگران فصلی را در دوران پس از اشتغال متوجه وزارت کار دانسته و می‌گوید؛ مسائل را باید به صورت نظام‌مند بررسی کنیم. به عبارت ساده، بیکاری تعدادی از کارگران در فصول خاص دلایل متعددی دارد. یکی از این دلایل نبود یا کمبود برنامه‌ریزی برای نیروی کار یا آینده‌نگر نبودن برنامه‌هاست. باید به ریشه‌ها پرداخت. از این رو پیشنهاد می‌کنم بخش تحقیقات وزارت کار این پروژه را به طور جدی مورد مطالعه قرار دهد و به این مسئله پاسخ گوید که با اجرای چه برنامه‌هایی می‌توان تعداد بیکاران مشاغل فصلی یا مدت بیکاری شاغلان این مشاغل را کاهش داد؟
اگر چه در حال حاضر از کارگران فصلی هنگام بیکاری، حمایتی صورت نمی‌گیرد اما کارگران فصلی ساکن روستا که اغلب در مشاغل کشاورزی نیز اشتغال دارند، می‌توانند در زمان بیکاری از حمایت‌های صندوق بیمه روستاییان و عشایر بهره‌مند شوند اما کسی جمعیت کارگران فصلی ساکن شهر‌ها را به یاد نمی‌آورد.
● طرح‌های فصلی
بحث ساماندهی کارگران فصلی مدت زمانی است که از دغدغه‌های شهرداری تهران و شورای شهر محسوب می‌شود و این موضوع حتی مصوبه شورای شهر تهران مبنی بر ساماندهی این کارگران در اماکن تعریف شده و دارای حداقل امکانات را در برداشته، با این حال به نظر می‌رسد مشکلات اجرای این طرح فراتر از آن چیزی است که مدیریت شهری می‌پنداشته زیرا تا امروز اقدام موثری در این زمینه صورت نگرفته است.
آموزش کارگران و ارائه شناسنامه مهارت به آنان از اولین اقداماتی بود که در این زمینه باید صورت می‌گرفت در حالی که سازمان فنی و حرفه‌ای کشور که این مسوولیت را بر عهده دارد از عدم‌هماهنگی‌های لازم شهرداری با این سازمان خبر می‌دهد چنانچه یکی از مقامات سازمان فنی و حرفه‌ای در این زمینه می‌گوید: «در خصوص آموزش کارگران فصلی تا کنون یادداشت تفاهمی بین شهرداری و سازمان فنی و حرفه‌ای کشور منعقد نشده است.» رحمت‌الله رحمتی با بیان اینکه آموزش کارگران فصلی نیازمند سیاست‌های انگیزشی و ایجاد محدودیت برای کارگران آموزش ندیده است معتقد است: «کارگرانی که سر چهارراه‌ها می‌ایستند برای مدتی که آموزش می‌بینند باید امید دریافت حداقل پولی برای گذران زندگی باشند که این کار نیازمند تخصیص اعتبار از طرف شهرداری است.»
وی همچنین با بیان اینکه هیچ درخواستی از جانب شهرداری برای آموزش کارگران فصلی در این سازمان دریافت نشده است، تاکید دارد: «سال ۸۱ یادداشت تفاهمی بین شهرداری و سازمان فنی و حرفه‌ای منعقد شده است که شهرداری می‌بایست فهرست کارگران و مهارت‌های مورد نیاز خود را به سازمان اعلام می‌کرده است که تا کنون این کار را انجام نداده است.
شهرداری متولی ساماندهی کارگران فصلی محسوب می‌شود و ارائه ساز و کارهای اجرایی را بر عهده دارد با این حال معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در این زمینه معتقد است: «شهرداری در ساماندهی کارگران فصلی دست تنهاست، در حالی که سازمان‌ها و نهادهای دیگر نیز باید نقش خود را در این میان به درستی ایفا کنند.»
احمد نوریان با بیان اینکه شهرداری تنها در بخش مدیریت مراکز ساماندهی کارگران نقش ایفا می‌کند می‌گوید: «آموزش و ارزیابی مهارتی کارگران و درجه‌بندی شغلی و تشخیص تخصص این افراد بر عهده وزارت کار و تعیین هویت و احراز صلاحیت آنان نیز بر عهده نیروی انتظامی است.»
معاون اجتماعی شهرداری تهران با اشاره به لزوم ارائه کارت مهارت و رتبه بندی کارگران می‌گوید: «بارها اعلام کرده‌ایم که شهرداری آمادگی کامل همکاری با ارگان‌های مختلف را جهت ساماندهی کارگران فصلی دارد ولی برخی از سازمان‌هایی که مسوولیت آموزش کارگران را بر عهده دارند، به این موضوع نمی‌پردازند.» مسوول اصلی ساماندهی کارگران فصلی در شهرداری با شرکت ساماندهی مشاغل شهرداری تهران با این حال مدیرعامل این شرکت از بررسی نکردن دلایل اجرایی نشدن طرح ساماندهی کارگران فصلی خبر می‌دهد و معتقد است: «ساماندهی کارگران فصلی در بسیاری از مناطق در حال اجراست و در مناطقی که اجرایی نشده است، من دقیقا مشکلات را بررسی نکرده‌ام.»
طرح ساماندهی کارگران فصلی هرچند، چند صباحی به اجرا گذاشته شد با این حال گویی اجرای این طرح نیز فصلی بود زیرا به تدریج به فراموشی سپرده شده است.

سعید فرزانه

منبع : روزنامه کارگزاران