چندنکته طلائی نحوه نگهداری ابزار جراحی

ابزارهای جراحی بنا به تنوع و تفاوتهای موجود در آنها و میزان كاربرد، در بخش‌های مختلف پزشكی از اهمیت بسیاری برخوردار است. خرید ابزارهای جراحی قسمت مهمی از هزینه‌های بخش‌های پزشكی را تشكیل می‌دهد و نحوه خرید و انتخاب این ابزارها، نگهداری و آماده سازی آنها به روش صحیح می‌تواند منجر به كاهش استهلاك و افزایش عمر آنها و در نهایت موجب صرفه‌جویی در هزینه‌های پزشكی شود. امروزه ابزارهای جراحی تقریباً منحصراً از فولاد ضدزنگ ویژه ساخته می‌شود. انواع این فولادها براساس قواعد ملی و بین‌المللی مانند ‏ISO‏ و‏DIN‏ مشخصه‌های ویژه و نیازهای وسایل جراحی با معیارهای كاملاً متفاوتی ساخته می‌شود و به طور كلی نوع فولاد مورد استفاده بستگی به نوع كاربرد ابزارها دارد.
آشنایی با مواد و خصوصیات آنها و چگونگی نگهداری و كاربرد و آماده سازی ابزارهای جراحی در افزایش عمر مفید آنها بسیار موثر است. در این مقاله ضمن مرور تعاریف تمیزكردن وضدعفونی واستریل ابزاربه نكات ضروری و مهم در این خصوص اشاره می‌شود.
● تعاریف
▪ تمیزكردن:
این عمل موجب از بین رفتن تعداد زیادی از میكروارگانیسم‌ها می‌شود و به منظور پاك نمودن خون و ترشحات بدن از روی وسیله قبل از ضدعفونی یا استریل كردن ضروری است.‏
▪ ضدعفونی:
طی این فرآیند مقادیر متنابهی از میكروارگانیسم‌های بدون اسپور از جمله ویروسها از نظر كمی كاهش یافته و تعداد آنها به سطح ایمنی خواهد رسید.
ضدعفونی به سه روش انجام می‌گیرد:‏
الف) بخار با درجه حرارت پایین(با استفاده یا بدون استفاده از فرمالویید)‏
ب) جوشانیدن .‏
ج) روشهای شیمیایی.‏
▪ استریل كردن:
طی این عمل كلیه میكرو ارگانیسم‌های زنده از جمله ویروس‌ها و اسپورها از بین می‌رود.‏
● نكات ضروری جهت تمیز كردن و ضدعفونی كردن ابزار‏
لازم است وسایل پس از استفاده در اسرع وقت تمیز و ضدعفونی شود. پس‌مانده‌ها نباید روی وسایل باقی بماند تا خشك شود ابزار هرگز نباید در محلول‌های نمك فیزیولوژی فرو برده شود زیرا به مرور زمان سوراخ و خوردگی در آنها ایجاد خواهد شد.‏
پس از شستشو و تمیزكاری، وسایل باید با چشم غیرمسلح تمیز باشد یعنی عاری از هر پس‌مانده پروتئین و سایر آلودگی‌ها گردد. وسایل داندانه‌دار و مفصل‌دار روغن‌كاری شود، همچنین وسایلی كه خورده شده است باید فوراً دورانداخته شود تا از خوردگی تماسی سایر وسایل جراحی پیشگیری شود.‏
هنگام شستشو با آب آشامیدنی، وجود املاح و مواد مختلف مانند كلر (با توجه به غلظت آن) باعث آسیب دیدن وسایل جراحی در طی مراحل تمیز كردن می‌شود. جهت جلوگیری از خوردگی، توصیه می‌شود از آب مقطر استفاده شود. وجود لكه‌ها برروی ابزار جراحی پس از آبكشی، وجود املاح در آب مصرفی را نشان می‌دهد.
از مواد ضدعفونی كننده مناسب جهت تمیز كردن ابزارها استفاده شود كه این محلول‌ها نباید بالاتر از دمای اتاق گرم شود هم چنین این محلول‌ها باید به میزان مصرف روزانه تهیه شود. ‏
باید توجه داشت هرگونه تماس ابزار جراحی با محلول‌های آلكانیلی یا اسیدی خواص محافظتی سطوح ابزار را از بین برده به نحوی كه در اكثر موارد منجر به خوردگی، شكستگی و ایجاد خلل و خرج در سطوح ابزار می‌شود. در این خصوص، تركیبات خاصی موجب خوردگی سطح استیل می‌گردد كه حتی با وجود خواص محافظتی سطح استیل، خسارت جدی به آن وارد می‌سازد. اگر ابزاری به صورت تصادفی درمعرض یكی ازمواد زیرقرارگیرد بایدسریعاً آن را شست‌وشو داد.‏
هم چنین بهتر است كه ابزارها جراحی در معرض مواد زیر قرار بگیرد:‏
● شست‌وشو و ضد عفونی ‏
▪ شست‌وشوی دستی
نكته: هنگام شستشو و پاك‌سازی دستی ابزار جراحی لازم است با استفاده از پارچه‌ای نرم آغشته به محلول ضدعفونی، كاملاً سطح ابزار را شسته یا آنها را در یك محلول تركیبی پاك و ضدعفونی كننده فرو برده شده سپس با برس نرم كاملاً میان آج‌ها و دنده‌های ابزار را پاكسازی گردد.‏
▪ شست‌وشو و ضد عفونی با ماشین
شستشو وضد عفونی از طریق ماشین به دو روش انجام می‌شود:‏
ا) فرآیند حرارتی كه وسایل در حرارت بیش از ۸۰ درجه ضدعفونی و شستشو می‌گردد در این روش وسایل در دو مرحله با استفاده از آب گرم یا سرد شستشو می‌شود و در مرحله سوم در درجه حرارت ۹۳-۸۰ در مدت زمان مناسب ضدعفونی می‌گردد.‏
‏۲) فرآیند ‏CHemothermal‏ كه وسایل در دمای حداكثر ۶۰ درجه و با یك ماده ضدعفونی كننده مخصوص ماشین ضدعفونی می‌گردد
در هر دو روش وسایل با خشك شود.
در تمیزكاری با استفاده از ماشین باید تمام رسوب‌ها به طور اطمینان بخشی در مرحله آب‌كشی خارج شود در غیر این صورت بر روی وسایل لكه باقی مانده یا تغییر رنگ ایجاد می‌شود.‏
‏۳) روش التراسونیك
شستشو با دستگاه التراسونیك برای تمیز نمودن وسایل فولادی مناسب است و بیشتر در موارد زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- به عنوان یك روش موثر به فرآیند پاكسازی دستی كمك می‌نماید،
‏- جهت از بین بردن قشرهای چسبیده قبل یا پس از پاكسازی با ماشین و ‏
‏- قطعات ‏Option‏ با طراحی‌های خاص و چندحفره‌ای.‏
برای تمیز كردن با دستگاه التراسونیك، وسایل جراحی در سبدهای مخصوص باید به‌صورت باز باشد. دمای محلول شوینده باید بین ۴۰ تا ۴۵ درجه سانتی‌گراد باشد. اگر این دما كم شود، تأثیر آب تضمین نمی‌شود و اگر از این دما بیشتر شود، پروتئین‌ها ممكن است لخته شود. اصولاً وسایل تمیز شده با این روش باید بعداً به‌طور كامل به وسیله ماشین یا دستی آبكشی شده و بلافاصله به‌طور مناسب خشك شود. ‏
▪ نكته ۱)
هنگام تمیزكاری و شستشو به هیچ وجه از برس سیمی یا پاك كننده هایی كه دارای خواص سایندگی است، استفاده نكنید.‏
▪ نكته ۲)
اگر ابزاری به خون آغشته شود، ضروری است قبل از خشك شدن، به‌وسیله آب شسته شود. توجه به این نكته ضروری است كه خون و خونابه به تنهایی لكه‌هایی را بر روی ابزار ایجاد می‌نماید كه به‌سختی از بین می‌رود. بنابراین ضروری است ابزارها را پس از استفاده به صورت نمناك نگهداری نمود. برای این منظور از یك وان آب مقطر استریل یا حوله نمناك استفاده می‌شود.‏
▪ نكته ۳)
حتی‌الامكان جهت شستشو از محلولهایی كه حاوی ‏PH‏ نزدیك ۷ (خنثی) باشد استفاده نمایید. در این خصوص استفاده از آب مقطر مطلوب‌ترین روش است. مواد موجود در آب معمولی به خودی خود لكه‌هایی را روی ابزار ایجاد می‌نماید كه این لكه‌ها وقتی با مواد عفونت زدا مخلوط شود و باعث ایجاد نخاله روی ابزارمی شود كه به سادگی از بین نخواهد رفت.‏
▪ نكته ۴)
رعایت اصول كامل شستشو و پاك‌سازی ابزار جراحی در اولین استرلیزاسیون، بسیار حائز اهمیت است. در این مرحله لازم است با استفاده از پارچه‌ای نرم آغشته به محلول ضدعفونی، سطح ابزار را كاملاً شسته سپس با برسی نرم میان آج‌ها و دنده‌های ابزار را پاكسازی نمود به‌گونه‌ای كه لك و چربی خشكیده حاصل از گرد و غبار هوا به طور كامل از سطوح صاف و آجدار ابزار زدوده شود.‏
● جلوگیری از خوردگی
▪ لكه‌های قهوه‌ای تیره و قهوه‌ای مایل به زرد روی اقلام فلزی استریل شده كه معمولاً در جاهای غیرقابل دسترسی مشاهده می‌شوند، غالباً با زنگ زدگی اشتباه می‌گردد. چنین لكه‌هایی بر اثر باقی ماندن كلر زیاد بر روی وسایل به وجود می‌آید و اگر این لكه‌ها به سرعت از بین نرود باعث ایجاد خوردگی می‌شود. ‏
▪ لكه‌های آبی معمولاً در لبه‌های تیز وسایل دیده می‌شود و در اثر غلظت و مواد آلی زیاد، آبی است كه برای شستشو یا استریل كردن (توسط بخار آب) مورد استفاده قرار می‌گیرد، ایجاد می‌شود. برای جلوگیری از ایجاد این چنین لكه‌ها باید از آب بدون املاح استفاده استفاده كرد.‏
▪ وسایل تنها در صورتی دچار خوردگی می‌شود كه با آب یا محلول‌های آب‌دار در تماس باشد و عمدتاً سوراخ شدن‌ها بر اثر كلر به‌وجود می‌آید. خوردگی منجر به سوراخ شدن، به‌صورت فرورفتگی‌هایی در سطح ابزار نمایان می‌گردد. این نوع حفره‌ها منبعی برای زنگ زدن است. تنها راه جلوگیری از این نوع خوردگی تمیز كردن ابزار بلافاصله پس از استفاده از آنها در تماس با كلریدها یا سایر یون‌های هالوژنی است.‏
▪ برخی از خوردگی به آسانی بر اثر محلول‌ها به وجود می‌آید. بنابراین غوطه ور نمودن ابزار در محلول نمك فیزیولوژی باعث خسارت خورندگی جبران‌ناپذیر در كوتاه مدت خواهد شد.‏
▪ خورندگی تماسی مخصوصاً در مواردی كه در یك قطعه اتصال بین فولاد معمولی و فولاد ضدزنگ وجود دارد، شدید است. به‌طور كلی خورندگی، سطح كلیه ابزاری را كه فلزی است از طریق شیمیایی، الكتروشیمیایی مورد آسیب قرار می‌دهد، كه این سطوح به دلیل تغییر رنگ به آسانی از‏
سایر قسمت‌های آسیب ندیده قابل تشخیص است. در فولاد این تغییر زنگ‌زدگی است. خورندگی عمومی حتی در ابزار ساخته شده از فولاد ضدزنگ نیز مشاهده می‌شود.‏
‏▪ در فولادهای معمولی یا فلزات رنگی كه پوشش گالوانیزه دارد، خورندگی در سطوحی مشاهده می‌شود كه سطح آنها دارای نقص باشد. در صورت مجاورت ابزار با یكدیگر هنگام ضدعفونی كردن، تمیزكردن یا استریلیزه كردن زنگ زدگی اولیه ابزار زنگ‌زده موجب زنگ‌زدگی ابزار دیگر خواهد شد و در صورتی كه ابزار زنگ زده به صورت مجزا در بسته بندی نگردند موجب افزایش زنگ زدگی در سایر ابزار گردیده و این عمل به‌صورت یك چرخه ادامه پیدا می‌كند.
▪ بخار مورد استفاده در استریلیزاسیون كه از لوله‌های زنگ زده عبور می‌نماید نیز می‌تواند موجب خوردگی ابزار شود. زنگ زدگی لوله‌های بخار در استریلیزاسیون موجب زنگ زدگی دیواره داخلی دستگاه استریلیزاسیون و هم چنین قسمت دنده‌های دستگاه می‌شود (زنگ زدگی ثانویه).‏
▪ خوردگی ناشی از فشار (ترك) كه معمولاً بر اثر اشكال ساخت ابزار یا حمل نادرست به‌وجود می‌آید.‏
▪ هرگونه خوردگی، منجر به زنگ زدگی استیل می‌شود. در خلل انجام مأموریت ضدعفونی، پاكیزه سازی یا استریلیزاسیون، براده‌ها و میكرارگانیسم‌های حاوی رنگ، از یك ابزار به ابزار دیگر منتقل می‌شود. لذا جداسازی ابزارهای زنگ‌زده و فاسد از دیگر ابزارها نه تنها از انتقال زنگ زدگی، بلكه از تأثیرات نامطلوب ظاهری ابزارهای دیگر نیز جلوگیری می‌نماید.‏
▪ مهم‏‌ترین راه جلوگیری از انتقال پدیده خوردگی به ابزارهای نو، معدوم كردن ابزارهای فاسد و زنگ زده است.‏
▪ قبل از پوشاندن ابزارها جهت نگهداری، باید آنها را كاملاً خشك نمود زیرا رطوبت باقی مانده در درون قفل دنده‌های ابزار، ممكن است به ایجاد لك و خوردگی منجر گردد و به ضعیف شدن مقاومت ابزار و شكستگی آن در خلال عمل جراحی بیانجامد. ‏● نگهداری و آماده سازی ابزار‏
▪ ابزارهایی كه دارای قفل یا گیره باشد به هنگام استریل كردن در اثر تغییرات درجه حرارت دچار ترك خوردگی خواهد شد (ترك در محل اتصال) جهت جلوگیری از این پدیده كافی است این نوع ابزار در هنگام استریلیزه كردن در حد دندانه اول بسته شود،
▪ برای نگهداری ابزارهای جراحی از روان كننده‌ها یا روغن‌هایی با قابلیت حل شدن در آب (حاوی پارافین) گامی موثر در طول عمر ابزار جراحی است. هرگونه روغن كاری نه تنها از اصطكاك دوفلزی كه بر روی هم قرار دارد ممانعت به عمل می‌آورد بلكه با ایجاد نوعی نرمی در عملكرد ابزار، از هرنوع خوردگی ناشی از سایش و اصطكاك نیز جلوگیری می‌نماید،
توجه: به هیچ عنوان نمی توان ابزار جراحی آغشته به روغن‌های غیرقابل حل در آب را استریل نمود بنابراین نباید از این گونه روغن‌ها در روغن كاری ابزار جراحی استفاده كرد.‏
▪ ابزارهای جراحی بسیار حساس و آسیب پذیر است، از ضربه زدن به آنها جلوگیری نموده و از روی هم گذاشتن ابزار و تماس آنها با یكدیگر خودداری نمایید. عدم توجه به این موضوع، موجب ایجاد خراشیدگی در پوشش ابزار نموده و به میزان زیادی از عمر آنها می‌كاهد،
▪ از هر قطعه ابزار جراحی صرفاً جهت مقاصد جراحی همان قطعه استفاده نمائید. در غیر این صورت خساراتی به ابزار وارد خواهد شد كه بعضاً تعمیر و بازسازی آن نیز امكان پذیر نخواهد بود.‏
▪ در خلال فرایند استرلیزاسیون، حرارت به صورت شدیدی افزایش و كاهش می‌یابد. اگر در این حالت ابزارهای جراحی قفل‌دار به صورت كاملا قفل شده استریل گردد، ممكن است تحت تأثیر شوك ناشی از تغییرات شدید حرارتی، از ناحیه لولا دچار ترك خوردگی شده یا قفل ابزار، استحكام خود را از دست دهد،
توجه: توصیه می‌شود ابزارهای قفل‌دار را در خلال عملیات استریلیزاسیون از حالت قفل‌شدگی رها سازید یا حداكثر آن را روی پله اول قفل نمایید.‏
▪ در طول فرآیند حفاظتی و نگهداری ابزارهای جراحی، كوشش‌ها باید معطوف به محافظت از لبه‌های تیز نواحی برش، نوك تیزو ظریف ابزار كه در معرض كار است، گردد. در این راستا از گذراندن ابزار و وسایل سنگین بر روی ابزارهای ظریف و توخالی جداً اجتناب نمایید،
▪ ناحیه قفل دار ابزار جراحی باید همواره تمیز بوده و عاری از هرگونه نخاله باشد. یك ماده مزاحم در این منطقه منجر به خشكی شدید ابزار و شكستگی ناگهانی آن می‌شود. هرگونه نخاله قابل رویت باید در مرحله تمیزكاری توسط برس نرم از بین رود،
▪ توصیه می‌شود تا حد امكان از حك هرگونه حروف و نام بر روی ابزار جراحی توسط دستگاه‌های حك زنی به روش شیمیایی خودداری شود؛ با این كار ناخواسته موجب آسیب رساندن به سطح محافظت كننده ابزار جراحی می‌شوید و این امر مشكل لك زدگی و نقطه نقطه شدن محل مربوطه را به همراه خواهد داشت،
▪ وسایلی كه برای استریل كردن به اتوكلاو فرستاده می‌شود باید طوری بسته‌بندی گردد كه بخار اتوكلاو بتواند به آسانی از لابه لای وسایل عبور نماید. حتما در قسمت داخل پك یا ست جراحی اندیكاتور استریل گذاشته شود،
▪ هیچ‏‌گاه از برس یا اسفنج فلزی برای پاك سازی دستی استفاده نكنید و ‏
▪ استریلیزاسیون جانشین تمیز كردن نخواهد شد‏. ‏

نویسنده: شیرین شادكام
منابع:‏
‏آشنایی با اصول كار در اتاق عمل‏، تالیف نسرین سبزواری،
۱- Proper maintenance of instrument،
۲- دستورالعمل مراقبت و نگهداری از ابزار جراحی ‏Hilbro،
۳- بخشنامه و دستوذالعمل ضدعفونی وسایل بیمارستانی شماره ۲۷۴۲۱ وزارت بهداشت ودرمان وآموزش پزشكی و ‏
۴- ماهنامه‏ تجهیزات پزشكی نوین مرداد۱۳۸۲.‏

منبع : مجله مهندسی پزشکی و تجهیزات آزمایشگاهی