نفت ایران و چهار راس یک هرم

نفت ایران به چه کشورهایی صادر می‌شود؟ نفت ایران توسط چه شرکت‌هایی حمل می‌شود؟ ایران چه میزان نفت در سال صادر می‌کند؟
این سه سوالی است که ظاهرا پاسخ به یکی، تامین‌کننده اطلاعات موردنیاز برای سایر موارد است. براساس آخرین آمار اعلام شده از سوی نهادهای بین‌المللی در سال ۲۰۰۴ به طور متوسط ۵۷۲ هزار بشکه در روز نفت ایران توسط شرکت‌های ژاپنی حمل شد که این رقم در برابر صادرات ۲ میلیون و ۵۶۰ هزار بشکه در روز ایران رقم قابل توجهی است جالب آن است که شرکت‌های ایرانی (Nico و Nioc) در مجموع ۵۹۵ هزار بشکه نفت ایران را به صورت روزانه حمل کردند.
بر اساس گزارش‌های منتشر شده در سال ۲۰۰۴ به طور متوسط یک میلیون و ۳۴۱ هزار بشکه در روز توسط شرکت‌های آسیایی حمل شده است و سهم شرکت‌های اروپایی ۶۲۰ هزار بشکه در روز بوده است.
براساس این آمار سهم اروپائیان طی این دوره ۲۲ هزار بشکه در روز کاهش یافته است و در مقابل سهم شرکت ملی نفت ایران (NIOC) از ۲۸۶ هزار بشکه به ۴۱۱ هزار بشکه در روز افزایش یافته است.
بیشترین صادرات نفت خام ایران در ژانویه ۲۰۰۴ بوده که به سطح ۲ میلیون و ۷۰۵ هزار بشکه در روز رسیده است. این صادرات در ماه‌ می ۲۰۰۴ به سطح ۲ میلیون و ۴۳۹ هزار بشکه کاهش یافت ولی در دسامبر ۲۰۰۴ این صادرات به ۲ میلیون و ۶۷۶ هزار بشکه افزایش یافت.
موضوع قابل توجه آن است که در صادرات نوسان جدی مشاهده می‌شود به گونه‌ای که تفاوت میان دو ماه اکتبر و نوامبر ۲۰۰۴ شاهد تفاوت صادرات ۲۱۶ هزار بشکه‌ای هستیم.
●رویکرد نفتی ایران
اگرچه در سالهای اخیر نقش نفت به عنوان ابزار همکاری استراتژیک و بلندمدت کمرنگ شده است اما هنوز به عنوان نشانه‌ای از میزان نزدیکی و همراهی دولت‌ها به شمار می‌رود. ایران کشوری است که در هر حالت اقتصاد و سیاست آن با نفت ارتباط نزدیکی دارد و این طلای سیاه بسیاری از اجزاء اقتصاد و سیاست را تحت تاثیر خود قرار داده است.
زمانی که دکتر متکی (وزیر امور خارجه) و هامانه (وزیر نفت ) هر نوع قطع یا تغییر میزان تولید نفت تحت تاثیر نوسان‌های سیاسی را رد می‌کنند، در کنار همه مفاهیم این موضوع را هم تایید می‌کنند که اساسا چنین ارتباطی وجود دارد و قابل توجه است و در حدی تاثیرگذار است که نیازمند تکذیب بالاترین مقام دستگاه دیپلماسی خارجی یک کشور است.
موضع‌گیری‌های اخیر ژاپن به عنوان بزرگترین خریدار نفت ایران نشان می‌دهد که در این بازی سهم‌ها و میزان وابستگی‌ها هم اهمیت ویژه‌ای دارد به عبارت دیگر ژاپن به رغم نیاز جدی به نفت ایران، سطح همکاری استراتژیک خود را به طور مشخص تعریف می‌کند و برای کشوری مثل ایران تا آن حد وارد بازی می‌شود که منافع تعامل با ایالات متحده یا اتحادیه اروپا را از دست ندهد و یا حتی در خطر نبیند.
این موارد در شرایطی دارای اهمیت ویژه‌ای می‌شود که در ایران برخلاف اقتصادهای لیبرال اقتصاد و سیاست در راستای اهداف متعالی قابلیت انعطاف ویژه‌ای دارند و حتی بارها دیده شده که یکی (اقتصاد) در خدمت دیگری (سیاست)‌ایفای نقش کند.
صرف نظر از هرگونه تحلیل ارزش، این وضعیت به معنای آن است که رویکرد ایران در بازار نفت لزوما در راستای توجیه‌پذیری اقتصادی نیست و می‌تواند عوامل موثر دیگری در آن دخالت جدی داشته باشند. دخالت‌هایی که ممکن است جهت‌گیری‌ها را هم دچار تغییر کند.
این شرایط باعث شده است که ایران به صورت هدفمند و مشخص در مورد بازارهای هدف برنامه‌ریزی کند و بتوان این مجموعه را بر اساس اهداف مشخص تحلیل کرد. ایران به طور مشخص دو بازار هدف دارد که شامل آسیا (شرق و جنوب شرق) و اتحادیه اروپاست.
این دو بازار دارای سهم متفاوت هستند که می‌تواند دارای مبنای هدفمند در این راستا باشد. به عبارت بهتر ایران دارای سه بازار جزء در آسیای شرق و جنوب شرقی است که شامل ژاپن، کره جنوبی و ژاپن بوده و سایر کشورهای خریدار نفت ایران به صورت بسیار کمرنگ در این حوزه حضور دارند.
این وضعیت در مورد کشورهای اروپایی هم مشهود است و نمی‌توان به راحتی میان کشورهای خریدار توزیع همگن را جستجو کرد و به عبارت بهتر چند کشور خاص خریدار نفت ایران هستند. مجموعه ۱۲ خریدار عمده نفت ایران باعث شکل‌گیری فضای مشخص و دارای مختصات خاص در بازار نفت خواهد شد.
در بازار نفت خریداران نهایی محدوده‌ای مشخص از نفت خام را طلب می‌کنند و این محدوده به دلیل مشخصات فنی ازجمله گرانروی، غلظت، درصد گوگرد قابل تعریف و تعیین است.
خریداران نهایی نفت خام در سیستم پالایش خود، به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که نوع نفت خام خریداری شده را با حداقل هزینه و بالاترین نرخ بازده پالایش کنند و این برنامه‌ریزی در نهایت منجر به آن خواهد شد که پالایشگاه‌ها بر اساس نفت خام خاصی تنظیم شود. بنابراین خریداران انواع نفت خام مشخص هستند.
موضوع مهم در این میان این است که این وضعیت لزوما در بازار عرضه و تقاضا (بورس ) نشان داده نمی‌شود و فعالان بورس خریدار و فروشنده انواع نفت خام هستند و نفت خام عرضه شده در بورس نفتی خریداران گوناگون دارد.
جالب آن است که به رغم این شرایط در نهایت در زمان اثرپذیری و اثرگذاری عرضه و تقاضا در بازار،نوع نفت ایفای نقش خواهد کرد. زمانی که مجموع تولید و تقاضا از نظر مجموع جبری برابر است، شاهد عدم تعادل و عدم ثبات قیمت هستیم چرا که بخشی از تقاضای نفت، به وسیله نوع نفت مورد تقاضا تامین شده است وبازار به صورت بخشی دارای کمبود عرضه است. سیاست کنونی شمشیر دولبه‌ای را برای نفت ایران ترسیم می‌کند که لزوما بد یا خوب نیست.
●شرکت‌ها و واسطه‌ها
ایران اگرچه دومین کشور دارای نفت اوپک و حاشیه خلیج‌فارس است اما لزوما ابزار حمل و معامله در این سطح را ندارد. این موضوع می‌تواند دلایل گوناگون داشته باشد و حتی نگرش‌های مختلفی در مورد آن وجود دارد و در عمل باعث شده است که ایران نتواند آنگونه که خواهان آن است مستقل از بازار نفت عمل کند و حرکت ایران در این حوزه دارای قیود گوناگون باشد.
طرح این بحث ممکن است با این پاسخ از سوی منتقدان مواجه شود که لزوما یک کشور تولیدکننده لازم نیست دارای امکانات حمل نفت خود باشد و می‌تواند از ابزارها و امکانات حمل و نقل موجود در بازار جهانی استفاده کند. در کنار آن حضور یا عدم حضور در معاملات جهانی نفت نمی‌تواند مشخصه‌ای برای موفقیت یک کشور در بازار جهانی باشد.
این ادعا اگرچه ظاهری موجه دارد و می‌تواند برای برخی کشورها به صورت نسبی صحیح باشد اما لزوما برای کشورهایی مثل ایران کارایی ندارد.
ایران براساس آنچه که غنیمی‌فرد (معاون امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران) ادعا کرده است نفت خود را از طریق واسطه‌ها نمی‌فروشد و عملا از این حلقه استفاده نمی‌کند و در کنار آن به دلایل گوناگون حاضر نشد که معامله‌گران فعال در بورس را حمایت و حتی ایجاد کند که معاملات خود را بر اساس منافع ملی ایران طراحی و اجرا کنند.
در این میان ایران از ابزارهایی مثل ایجاد شرکت‌های سهامی خاص بهره می‌برد. شرکت‌هایی مثل NICO که قرار بود که به عنوان یک شرکت خارج از قواعد و چارچوب‌های بازدارنده به انجام معاملات نفتی و حتی خرید و فروش نفت بپردازد. این شرکت در سال ۲۰۰۳ به طور متوسط ۱۴۲ هزار بشکه در روز برابر حدود ۵۰ درصد نفت شرکت ملی نفت ایران را حمل کرده است. این میزان در سال ۲۰۰۴ به ۱۸۴ هزار بشکه در روز رسید.
جالب آن است که این شرکت در سال گذشته با مقاومت‌ها و عوامل بازدارنده جدی داخلی مواجه شده است و در مواردی کارایی خود را از دست داده است.

محمد عباسی

منبع : مجله گسترش صنعت