مشکلات تحقیقات در ایران و راهکارهای رفع آن

تحقیق به‌عنوان زیربنای توسعه، شاخص مهمی است كه برای ارزیابی میزان پیشرفت هر كشور می‌توان از آن بهره جست. به استناد آمار بانك جهانی، میزان تحقیقات در كشورهای پیشرفته ۲۲۰ برابر كشورهای در حال توسعه و عقب‌مانده است؛ درحالی‌كه درآمد آنها ۴۰ برابر درآمد كشورهای فقیر است. بنابراین واضح است كه سهم پژوهش در بالابردن توان اقتصادی و تكنولوژیكی كشورها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌منظور آشنایی با وضعیت تحقیقات در كشور و موانع موجود در این زمینه، گفتگویی با دكتر سید عباس شجاع‌الساداتی، رئیس دانشكده فنی و مهندسی دانشگاه تربیت مدرس و عضو كمیته ملی زیست فناوری صورت گرفته است كه خلاصهٔ دیدگاه وی جهت اطلاع خوانندگان در زیر آورده می‌شود:
به‌طور كلی در خصوص مشكلات تحقیقات در كشور می­توان موارد زیر را مطرح نمود. البته در این موارد، به استثنائات هم باید توجه داشت:
۱- فقدان برنامهٔ مشخص در وزارتخانه­ها برای خرید از داخل:
یكی از دلایلی كه سبب می‌شود تحقیقات در كشور جهت‌دار نباشد و یا از نتیجهٔ آن در صنعت استفاده نشود، به وزارتخانه‌ها مربوط می‌شود. اگر وزارتخانه‌ها موظف شوند كه مثلاً تا دو سال آینده محصولی یا ماده‌ای را كه از خارج وارد می‌شود در داخل تولید كنند، مجبور به پیگیری ارتباط با دانشگاه یا مراكز تحقیقاتی می‌شوند و از شركت‌ها و متخصصان مربوط جهت رفع مشكل و نیاز خود كمك می‌گیرند. در این صورت یك ارتباط كاملاً واقعی پیش خواهد آمد. اما متاسفانه بسیاری از مواقع در عمل، عكس این اتفاق می‌افتد؛ یعنی اگر سازمان‌های مربوطه بدانند كه یك فردی توانسته ماده‌ای را تولید نماید، باز هم مسیر خود را برای واردات طی می‌كنند چرا كه ساختارها غلط می‌باشد.
به­عنوان نمونه ما روی پروژهٔ تولید پروتئین افزودنی به خوراك دام و طیور با وزارت جهاد، كار مشترك انجام داده و نتایج موفقیت‌آمیزی بدست آمد. اما متأسفانه برنامه­ای در جهت بهره­برداری از آن وجود نداشت و این در حالی بود كه هم‌اكنون سالیانه بیش از صد میلیون دلار كنجالهٔ سویا یا پودر ماهی وارد می‌شود.
درواقع واسطه­گری­ها و درآمدهای كلانی كه سودجویان از این مسیر دارند، مانع توسعهٔ تحقیقات در كشور می‌گردد. برای مثال اگر صد میلیون دلار واردات داشته باشیم، ۱۰ درصد آن نصیب واسطه­گران می­شود و به این دلیل است كه ماده­ای نظیر پودر ماهی از شیلی و یا كنجالهٔ سویا از آرژانتین وارد یا كشورهای دیگر می­شود. اگر هدف برخی مسؤلین این باشد كه صرفاً نیاز روزمره مسكّن‌دار تأمین شود، در این شرایط آن سودجویان واسطه­گر به راحتی كار خودشان را انجام می­دهند. حتی ممكن است در مواردی از تولید یك محصول خاص ممانعت به­عمل آید. یعنی اگر بفهمند كه شخصی محصولی را در داخل تولید می­كند و همان محصول از خارج می­آید، اگر بتوانند یك عیب و ایرادی به محصول داخلی وارد می­كنند.
بنابراین به‌دلیل فقدان هدف و برنامه، از نتیجهٔ تحقیقات دانشگاهی نیز استفاده قابل توجهی به‌عمل نمی­آید. به‌عنوان نمونه در زمینهٔ استخراج مس با روش فروشویی زیستی (bioleachin) تحقیقاتی داشته­ایم كه به‌ثمر رسیده است، لیكن شركت‌های مربوطه جهت بهره‌برداری از نتایج، جدی نیستند.
۲- فقدان تجربهٔ كافی در امر تحقیقات:
به لحاظ اینكه تجربهٔ طولانی‌مدت در امور تحقیقاتی در كشور نیست، آن بسترهای لازم برای رشد هر چه بیشتر فراهم نشده است. یعنی ارتباط صحیح بین دانشگاه و مراكز تحقیقاتی و صنایع خیلی تعریف‌شده نیست.
قبل از انقلاب تحقیقات در كشور وجود نداشت. خوشبختانه بعد از انقلاب تحقیقات شروع شد؛ هر چند سازمان­یافته نیست و كارهای تكراری زیادی انجام می­شود. مسئولین و دولتمردان باید برای اینكه تحقیقات به یك نظام و سازماندهی مشخص برسد، برنامه‌ریزی كنند. البته دیكتهٔ نانوشته غلط ندارد و قطعاً ممكن است در این برنامه مشكلاتی هم به­وجود بیاید كه باید به مرور آنها را رفع نمود.
۳- فقدان صبر و حوصله در امر تحقیقات:
این­كه گفته شود دانشگاه در انجام پروژه­های صنعتی خیلی موفق نبوده است و بنابراین اعتماد صنایع را نسبت به خود از دست داده است درست نیست. اصلا در تمام دنیا تعدادی از كارها به نتیجهٔ مطلوب نمی­رسد. یعنی این طبیعت پروژه­ها است كه گاهی موفق و گاهی ناموفق است. ممكن است در ایران كارهایی كه به نتیجه نرسیده­اند بیشتر باشد اما باید تلاش نمود كه این را به حداقل ممكن رساند. در تحقیقات هر چقدر هزینه شود، اسراف نمی­باشد و باید صبر و تحمل داشت.
متأسفانه دیدگاه تنگ­نظرانه­ای وجود دارد كه معتقد است باید هر كار تحقیقاتی به یك فرایند تحقیقات صنعتی منجر شود یا كاربردی خاص داشته باشد. اینكه شركت­های بزرگ دنیا میلیاردها دلار خرج می­كنند و ده سال بعد نتیجهٔ آن­را می­گیرند، دقیقاً به این دلیل است كه آنها یك دیدگاه بهتری نسبت به قضیه دارند. همین بیوتكنولوژی را اگر در نظر بگیریم، به­هیچ­وجه در ابتدا سودآور نبود؛ هم­چنانكه امروزه برای آنها نانوتكنولوژی سودی ندارد ولی دستاوردهای آن در درازمدت مشخص می­شود و به­تدریج روند صنعتی شدن آن شكل می­گیرد و آن زمان كه یك كشور دانش فنی و بومی را در آن زمینه داشت در دنیا موفق خواهد شد.
بنابراین بخش صنعت نباید انتظار داشته باشد كه وقتی قرارداد پروژه­ای را با یك محقق بست، حتماً با اجرای پروژه مورد نظر تمام مشكلش حل شود و حتماً محصول مورد نظر تولید شود. بلكه گاهی اوقات كار طول می­كشد چرا كه به­دست آوردن دانش فنی آسان نیست و به زمان و حوصله و اعتقاد نیاز دارد.
۴- همكاری ضعیف بین محققین:
همكاری لازم بین محققین نسبت به كشورهای پیشرفته كمتر است. این مورد جزء مشكلات فرهنگی كشور است. به­عنوان مثال دلیل اینكه افرادی كه در یك دانشگاه و در یك رشته تحصیل می­كنند و یا در یك زمینه فعال هستند در كنار یكدیگر قرار نمی­گیرند تا مشكلات را با هم حل نمایند، گاهی به­دلیل عدم اعتماد افراد نسبت به یكدیگر است كه این به امنیت شغلی یا اقتصادی آنها مربوط می­شود. یعنی افراد ممكن است نگران شوند كه مثلاً اگر شخص دیگری در آن پروژه سهیم باشد منافع او به خطر بیفتد.
در مواردی نیز عدم تمركز محققین روی تحقیقات و چندشغلی بودن و پرداختن به كارهای غیرعلمی باعث این ضعف همكاری می­گردد و سبب می­شود كه فضا یك فضای ناسالم تحقیقاتی گردد. چرا كه فرد مجبور است چند جا كار كند، در فلان شركت یا كارخانه كار كند و در عین حال به دانشگاه هم برود و نیز حق­التدریس هم داشته باشد. در نتیجه خیلی اوقات بخاطر تأمین معاش فرصتی به وجود نمی­آید كه محققین دور هم بنشینند. محقق امروزی در ایران به­جای اینكه ۸ ساعت تحقیق داشته باشد، شاید ۱۴ یا ۱۶ ساعت كارهای متنوعی انجام می­دهد كه ممكن است ۲ درصد آن هم تحقیقات نباشد و این خود به دلیل فقدان انسجام لازم می­باشد.
من با اساتید مربوط به رشتهٔ بیوتكنولوژی در دانشگاه‌ها آشنا هستم و هیچ مشكل شخصی هم بین ما وجود ندارد اما در طی یك سال حتی یك جلسه هم دور هم نیستیم تا در مورد این رشته و یا تحقیقات بیوتكنولوژی در كشور صحبت كنیم و دلیل آن برمی­گردد به اینكه كه اولاً ضرورتی احساس نمی‌‌شود و ثانیاً هر كس به اندازهٔ كافی درگیر كار خود است كه به فكر تبادل نظر نباشد. البته گاهی اوقات یكسری مسائل پیش‌پاافتاده مانع از همكاری دقیق افراد می‌‌‌‌‌شود.
در پایان ذكر این نكته نیز لازم است كه نباید همیشه جزء را ملاك قرار داد و آنرا به كل تعمیم داد بلكه برعكس باید كل را مورد توجه قرار داد و راجع به آن بحث كرد. یعنی اگر جائی ضعف یا مشكلی داشت نباید همه‌كس و یا همه‌جا را دارای آن مشكل خاص دانست و حتی در مواردی هم كه در اكثر افراد نقاط نقصی دیده می‌شود نباید به‌طور مطلق به آن نگاه كرد و از كارهای انجام شده چشم پوشی كرد.
به هر حال مدام از مشكلات دم زدن و این‌كه كمبود داریم و یا نمی­توانیم كاری انجام دهیم كار درستی نیست و به­عبارت دیگر نباید همیشه قسمت خالی لیوان را ببینیم.

گفتگو با عباس شجاع‌ الساداتی
منبع : شبكه تحلیلگران تكنولوژی ایران

منبع : خبرگزاری فارس