معادن متروک، چالش‏ها و راهکارها

یکی از ارکان توسعه پایدار در هر کشور استفاده بهینه از سرمایه‏های موجود و بدون استفاده می‏باشد.در این راستا بازنگری به معادن متروک در ایران ازجمله مواردی است که اهمیت بسزایی دارد و لازم است جهت افزایش بهره‏وری و استفاده صحیح از این معادن و سرمایه‏های راکد آنها را مورد ارزیابی مجدد قرار داد. به همین منظور پایگاه داده‏های علوم زمین در نظر دارد با جمع‏آوری کلیه اطلاعات موجود درباره این معادن و ساماندهی این اطلاعات، تحت یک ساختار مناسب و قابل اجرا، زمینه‏ساز بستری مناسب برای بازنگری و احیای این معادن باشد تا با ارائه اطلاعات تحت ساختارهای مناسب و مدل‏سازی هندسی سه‏بعدی این معادن، محیطی مناسب برای جذب سرمایه‏گذاران خارجی و داخلی آماده کند و گامی مثبت در جهت توسعه پایدار اقتصادی برداشته شود. بدیهی است بازگشت این سرمایه‏ها به چرخه صنعت معدنی با توسعه اقتصادی و اشتغالزایی همراه خواهد بود.
از سوی دیگر در صورت پایان پذیرفتن ذخیره نیز نباید این معادن به حال خود رها شوند زیرا خطرات فراوانی برای ساکنان، محیطزیست و اکوسیستم منطقه همراه خواهد داشت که امید است با بررسی مجدد این معادن و ایمن‏سازی آنها از ادامه خسارت ناشی از متروک ماندن آنها جلوگیری به عمل آید.
تعریف معادن متروک
در دنیا چرخه فعالیت معدنی از عملیات اکتشافی شروع می‏شود و اصولا مهمترین مرحله کار، انجام عملیات اکتشافی دقیق جهت به دست آوردن اطلاعات کافی از ذخیره معدنی است. در آخرین مراحل اکتشاف، مرحله توسعه و امکان‏سنجی آغاز می‏شود که در این مرحله به کمک اطلاعات به دست آمده از عملیات اکتشافی و مطالعات امکان‏سنجی، اقتصادی یا غیراقتصادی بودن فعالیت معدنی در محل موردنظر بررسی می‏شود. پس از این که نتایج مرحله امکان‏سنجی مثبت ارزیابی شود عملیات معدنکاری شروع شده و بهره‏برداری از یک معدن آغاز می‏شود. بعد از اتمام این مرحله، معدن بسته شده و فعالیت بهره‏برداری متوقف می‏ماند و عملیات اکتشافی مجددی صورت می‏گیرد تا جنبه‏های اقتصادی دیگر ذخیره، مورد ارزیابی قرار گیرد و در صورت امکان، معدن مجددا احیا شود. اگر ارزیابی صورت گرفته مثبت بوده و معدن به لحاظ وجود ماده معدنی پتانسیل مناسب را جهت احیا دارا باشد، معدن مجددا فعال می‏شود، در غیر این صورت مرحله دیگری به نام مرحله بعد از تعطیلی آغاز می‏شود تا منطقه از نظر زیست‏محیطی و امنیت برای ساکنان محل ایمن شود.
در کشورهای پیشرفته معادن متروک به معادنی اطلاق می‏شود که قسمت اقتصادی ذخایر آنها در گذشته به پایان رسیده است. ولی با این حال هنوز اهمیت خود را دارا هستند، چرا که ممکن است در بازنگری این معادن، با توجه به شرایط اقتصادی و تکنیکی حاضر بهره‏برداری از آنها مقرون به صرفه باشد و یا حتی برخی عناصر به صورت همراه یا ماده معدنی بوده که با توجه به شرایط معدنکاری جدید و فناوری‏های پیشرفته امروزی، مورد توجه باشند. در بدترین شرایط اگر این معادن هیچ‏گونه ذخیره‏ای نداشته باشند، به لحاظ اثرات زیست‏محیطی مورد بررسی قرار گرفته و محدوده معدن برای ساکنان ایمن می‏شود.
معدنکاری در ایران با کشورهای پیشرفته کاملا متفاوت است و تحت هیچ ساختار مشخص و استانداردی انجام نمی‏گیرد. در کشور ما تمام معادن متروک به دلیل اتمام ذخیره تعطیل نشده‏اند، بلکه دلایل مختلفی در تعطیلی آنها دخیل بوده است. همین امر باعث شده تا معادن متروک ایران علاوه بر لزوم توجه به مسائل زیست‏محیطی آنها، دارای ویژگی‏های اقتصادی منحصر به فردی نیز باشند که به اهمیت این معادن افزوده و لزوم بررسی مجدد این معادن را سبب می‏شود.
به دلایل مذکور تعریف معادن متروک در ایران با تعریف دیگر کشورها کاملا متفاوت است. طبق آخرین تعریف صورت گرفته به وسیله وزارت معادن و فلزات، معادن به دو دسته فعال و غیرفعال تقسیم می‏شوند که معادن غیرفعال خود به دو زیرگروه معادن راکد و معادن متروک تقسیم می‏شوند. طبق این تعاریف:
- معادن راکد به معادنی اطلاق می‏شود که در سال موردنظر، فاقد مجوز بهره‏برداری یا آماده‏سازی هستند.
- معادن متروک به معادنی اطلاق می‏شود که در سال مورد نظر، فاقد مجوز بهره‏برداری یا آماده‏سازی بوده و از اعتبار مجوز بیش از ۵ سال گذشته باشد.
از آنجا که هدف گردآوری اطلاعات معادن متروک، ایجاد بستری مناسب جهت بررسی مجدد آنهاست، لذا در این پروژه معادن متروک به کلیه معادنی اطلاق می‏شود که به هر دلیل فعالیت معدنی آنها متوقف شده و مجوز آن باطل شده است و تمامی موارد معادن راکد و متروک را در تعریف وزارت صنایع و معادن شامل می‏شود.
ویژگی‏های معادن متروک
همان طور که در تعریف معادن متروک اشاره شد، تمام معادن ایران لزوما به دلیل اتمام ذخیره تعطیل نشده و بعضا دارای ذخیره معدنی می‏باشند. وجود ذخیره از ویژگی‏های بارز اقتصادی این معادن به شمار رفته و در راه‏اندازی و استفاده مجدد از آنها مورد توجه قرار می‏گیرد. اصولا عوامل متعددی در تعطیل شدن فعالیت معدنی معادن ایرانی دخیل بوده که تعدادی از آنها شامل موارد زیر است:
- مسائل سیاسی باعث تعطیلی بسیاری از معادن فعال در ایران پس از انقلاب اسلامی شده و تعدادی از آنها متروک باقی مانده است.
- مسائل اقتصادی، از عمده دلائل تعطیلی معادن است و اصولا ضعف و عدم علاقه سرمایه‏گذاران به سرمایه‏گذاری در بخش معدن و نیز ضعیف بودن توان مالی معدنکاران موجب آن می‏شود که در صورت به وجود آمدن رکود بازار ماده معدنی، معادن مربوط به سرعت تعطیل شوند. در بهترین حالت نیز اگر ذخیره اقتصادی در گذشته مورد بهره‏برداری قرار گرفته باشد، ممکن است با شرایط اقتصادی فعلی بتواند مورد بهره‏برداری مجدد قرار گیرد.
- ضعف مدیریت معدنکاری از دیگر عوامل مهمی است که منجر به تعطیلی بسیاری از معادن شده است.
- ضعف عملیات اکتشافی اصولا موجب آن شده که برنامه‏ریزی صحیحی برای عملیات معدنکاری بسیاری از ذخایر انجام نگیرد و در نهایت به تعطیلی معدن منجر شود.
- ضعف عملیات استخراجی و کانه‏آرایی نیز از دیگر عوامل تعطیلی پاره‏ای از معادن بوده است.
- مسائل فرهنگی و اختلافات قومی نیز از دلائل تعطیلی تعدادی از معادن بوده است.
- قوانین دولتی نیز از مواردی بوده که باعث تعطیلی برخی از معادن شده است.
از دیگر ویژگی‏های این معادن می‏توان به وجود تسهیلات معدنی در این گونه معادن اشاره کرد که هرکدام از آنها سرمایه‏هایی راکد هستند و در صورت راه‏اندازی مجدد، این سرمایه‏ها به چرخه مالی کشور برگشته و توسعه اقتصادی را به همراه خواهند داشت. از این تسهیلات می‏توان به وجود جاده، تونل، ریل، آب و غیره اشاره کرد که وجود آنها برای راه‏اندازی هر معدن ضروری و مستلزم صرف هزینه خواهد بود.
آنچه مسلم است ریسک بسیار زیاد عملیات اکتشافی، مانع اصلی جریان سرمایه‏گذاری در بخش معدن بوده و از مسئولیت‏های بزرگ کارشناسان اکتشاف، هدایت سرمایه‏گذاران در جهتی است که کمترین ریسک را داشته باشد.
معمولا بیشترین ریسک عملیات و سرمایه‏گذاری اکتشافی در مرحله‏ای است که نیاز به تحقیق و تفحص در عمق می‏باشد. در مرحله‏ای که با بهره‏گیری از شواهد سطحی و نتایج امیدبخش آنها، جهت صرف هزینه برای بررسی عمق و اکتشاف تفصیلی تصمیم‏گیری می‏شود. از دیگر ویژگی‏های معادن متروک آن است که اصولا مرحله فوق در آنها انجام گرفته است. لذا چنانچه این معادن به درستی معرفی شوند، اصولا ریسک کمتری دارند و از جذابیت بیشتر برای سرمایه‏گذاران برخوردار خواهند بود.

عباس سلمان‏پور

منبع : مجله گسترش صنعت