نگاهی به سیر تکاملی نگارش قرآن از آغاز تاکنون

قرآن از صدر اول، به خصوص از ناحیه كتابت و زیبایی خط، با گذشت زمان سیر تكاملی داشته است. خطاطان بزرگ، در زیبایی قرآن و تكمیل خط آن سهم‏ به‌سزایی داشته‏اند. نخستین كسی كه در راه تكمیل كتابت مصحف و زیبایی خط آن‏ قدم برداشت «خالدبن ابی‌الهیاج» از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) بود كه در حدود سال صدم هجری درگذشت، او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود.
گفته‏اند كه سعد، مولا و حاجب ولید، وی را برای كتابت مصحف و شعر و اخبار در دربار ولید بن عبد الملك(۹۶-۸۶)استخدام كرد. او كسی است كه پس از تجدید بنا و توسعه مسجد نبوی در مدینه، به دست عمر بن عبد العزیز، سوره شمس را با طلا بر محراب آن مسجد نوشت، این تجدید بنا به سال ۹۰ هجری پایان یافت (۱). عمر بن عبد العزیز از خالد خواست كه مصحفی با همین خط برای او بنویسد و او مصحفی را با زیبایی تمام نوشت. عمر بن عبد العزیز آن را پذیرفت و بر او آفرین‏گفت، اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این كار می‏خواست، كه عمر از پرداخت آن‏ خود داری كرده و مصحف را به او پس داد.
محمد بن اسحاق(ابن الندیم) می‏گوید: «مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج از اصحاب علی(ع) دیدم. این مصحف در مجموعه خطوط تاریخی محمد بن الحسین معروف به ابن ابی بعره بود كه پس از او به عبد الله بن حانی رسید» (۲). خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحف‏ها را با خط كوفی می‏نوشتند. از این ‏پس، در اوایل قرن چهارم، خط زیبای نسخ جای خط كوفی را گرفت. اولین مصحف به خط نسخ، به دست‏ خطاط معروف محمد بن علی بن الحسین بن‏مقله(۳۲۸-۲۷۲)نوشته شد. گفته شده است وی اولین كسی است كه به خط ثلث‏ و نسخ نوشت،‌ او كه در علم هندسه تخصص داشت، با رسم حروف هندسی و بنا نهادن قواعد و اصول آن، خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید.
این كار منحصر به اوست و تاكنون در میان امت اسلامی خطاطی با این مهارت‏ یافت نشده است، تعدادی از مخطوطات تاریخی، مانند مصحف موجود در موزه‏ هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته‏اند كه او دو بار قرآن را نوشت (۳).
خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری، به دست‏ یاقوت بن عبد الله ‏موصلی(متوفای ۶۸۹)به حد اعلای كمال خود رسید، او با خط زیبای خود هفت‏ مصحف نوشت، این مصحف‏ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیش وای دیگر نویسندگان قرار گرفت (۴). كلیه مصحف‏ها تا قرن یازدهم هجری بر شیوه خط یاقوت‏ نوشته می‏شد. در اول قرن دوازدهم ترك‏های عثمانی، به خصوص پس از فتح مصر به دست‏ سلطان سلیم، خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دست‏ خطاطان فارسی كه در امپراتوری عثمانی خدمت می‏كردند در پیش برد و تكمیل‏ این خط كوشیدند، سلطان سلیم تمام خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پایتخت‏ خود گرد آورد. اینان انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند، كه هم چنان در نوشته‏ها متداول‏ است.
برخی از خطاطان عثمانی كه شهرت بسیار یافتند عبارتند از: حافظ ‏عثمان(متوفای ۱۱۱۰) و سید عبدالله hافندی(متوفای ۱۱۴۴) و استاد راسم(متوفای ۱۱۶۹) و ابوبكر ممتاز بك مصطفی افندی، كه خط رقعی را اختراع‏ كرد. این خط از سهل‏ترین و ساده‏ترین خطوط عربی است، او قواعد این خط را وضع نمود و اولین بار با این خط كتابت كرد، ابوبكر ممتاز بك در زمان سلطان ‏عبدالمجید خان و به سال ۱۲۸۰ هجری این خط را عرضه كرد.
چاپ مصحف‏ها نیز مانند كتابت آن، در دوره‏های مختلف رو به كمال داشته‏ است،‌ نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق ۱۵۴۳ میلادی، قرآن دربند قیه به چاپ رسید. ولی پس از چاپ، مقامات كلیسا به معدوم كردن آن دستور دادند.
پس از آن در سال ۱۱۰۴ هجری مطابق با ۱۶۹۲ میلادی هنكلمان در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت. پس از وی در سال ۱۱۰۸ هجری مطابق با۱۶۹۶ میلادی ماراكی در«پادو» به چاپ قرآن دست زد.
به سال ۱۲۰۰ هجری مطابق با ۱۷۸۵ میلادی، مولا عثمان در «پطرزبورگ‏» روسیه، قرآن را چاپ كرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود؛‌ نظیر آن در«قازان‏» نیز به چاپ رسید. فلوگل نیز در سال ۱۲۵۲ هجری مطابق با ۱۸۳۶ میلادی در شهر «لیپزیك‏» به‏چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املای ساده آن بااستقبال بی‏نظیر اروپاییان رو به رو شد. اما مانند دیگر چاپ‏های اورپایی در جهان ‏اسلام توفیقی به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامی كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقیت رو به رو شد، «ایران‏» بود. این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقح از قرآن تهیه كرد.
این چاپ‏ها كه در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود و برخوردار از فهرست‏های متعدد بود. اولین نسخه به سال ۱۲۴۳ هجری مطابق با۱۸۲۷ میلادی در تهران و دومین نسخه در سال ۱۲۴۸ هجری مطابق با ۱۸۳۲میلادی در تبریز به چاپ رسید. در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.
به دنبال آن، از سال ۱۲۹۴ هجری مطابق با ۱۸۷۷ میلادی، تركیه عثمانی ‏به چاپ‏های مختلفی از قرآن دست زد كه در نهایت زیبایی و استواری قرار داشت.
در سال ۱۳۲۳ هجری مطابق با ۱۹۰۵ میلادی، روسیه تزاری به چاپ قرآنی به‏خط كوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت، كه تصور می‏رفت‏ یكی از مصحف‏های اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و كسره بود. چند ورق از اول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود، این قرآن از آیه هشتم سوره بقره «و من الناس‏من یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمؤمنین» آغاز و به آیه چهارم از سوره زخرف:
«و انه فی ام الكتاب لدینا لعلی حكیم» پایان می‏یافت. این قرآن در سمرقند پیدا شده بود و در اختیار كتاب خانه سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در «تاشكند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی‏ كرده، به مهم‏ترین دانشگاه‏های كشورهای اسلامی هدیه كرد، نسخه‏ای از این قرآن ‏در كتابخانه دانشگاه تهران(با شماره ۱۴۴۰۳ ثثا) موجود است.
در سال ۱۳۴۲ هجری مطابق با ۱۹۲۳ میلادی،كشور مصر به چاپ قرآن اقدام‏ كرد، چاپ این قرآن به وسیله كمیته‏ای با تعیین وزارت اوقاف آن كشور و به ‏سرپرستی مشایخ الازهر انجام شد. این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام ‏رو به رو شد و چاپ‏های بسیاری براساس آن انجام گرفت. در سال ۱۳۷۰ هجری مطابق با ۱۹۵۰، عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دست‏زد،‌همچنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع‏ چاپ همت گماشتند. این روش همچنان در جهان اسلام ادامه دارد. همچنین قرآن دیگری از خطاطی سوری به نام‏ «عثمان طه‏» رواج یافت. این قرآن ‏در كشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر كشورهای اسلامی چاپ شد.
ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب‏ها و جزءهای سی‏گانه ‏قرآن است (۵).

پی‏نوشت‌ها:
۱- تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۳۰ و ۳۶.
۲- الفهرست، ص ۹ فن اول از مقاله اول و ص ۴۶ فن اول از مقاله دوم.
۳- الخط العربی الاسلامی، ص ۱۵۵. الخطاط البغدادی،ص ۱۶.
۴- الخط العربی الاسلامی، ص ۱۷۱.مصور الخط العربی،ص ۹۲.
۵- برای اطلاع بیش‏تر از خط عثمان طه و ویژگی‏های آن رجوع كنید به: خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهشی، ص ۶۵۷.

منبع : مرکز فرهنگ و معارف قرآن