امام صادق (ع) بنیانگذار حرکتهای علمی و فرهنگی در جهان اسلام

امام صادق علیه السلام كه كنیه‏اش "ابوعبداللّه" می‏باشد در هفدهم ربیع الاول سال ۸۳ هجری قمری در مدینه از بانویی پرهیزكار و با ایمان به نام "فاطمه" متولد شدند و پس از ۶۵سال زندگی در ۲۵ شوال ۱۴۸ هجری قمری رحلت فرمودند، مدت امامت آن بزرگوار ۳۴ سال بود و دوران حیاتش همزمان بود با حكمرانی هشام بن عبدالملك، ولید بن یزید بن عبدالملك، یزید بن ولید، ابراهیم بن ولید و مروان حمار از سلسله بنی امیه و سفاح و منصور دوانیقی از سلسله بنی عباس. امام صادق علیه السلام همچون سایر ائمه بزرگوار در تمام مدت زندگی و از جمله سالهایی كه امویان حكومت می‏كردند به شكل پنهان و آشكار به مبارزه با ستمگران مشغول بود و تا جائی كه محدودیتها و سخت‏گیری‏های بنی امیه فرصت می‏داد به روشنگری می‏پرداخت و حق جویان را هدایت می‏فرمود و اسلام راستین را به آنان عرضه می‏داشت.
مبارزه امام صادق علیه السلام به حدی بود كه موجب برخوردهایی نیز گردید. از جمله آن كه سالی در مراسم حج امام با ایراد خطابه‏ای به عوامل رستگاری و ضلالت اشاره فرمود و رستگاری را در پیروی از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمه بزرگوار علیهم السلام و ضلالت و شوربختی را در پیروی و اطاعت از دشمنان ائمه علیهم السلام ذكر نمود این خطابه مورد خشم خلیفه اموی واقع شدو موجب برخوردهایی گردید.
یكی از ویژگی‏های عمده دوره امام صادق علیه السلام، این بود كه شور و نشاط علمی و فرهنگی در جامعه اسلامی گسترش چشمگیر و كم‏نظیری پیدا كرد. شور و نشاط علمی ای كه در تاریخ بشر كم سابقه است كه ملتی با این شور و نشاط به سوی علوم روی آورد اعم از علوم اسلامی یعنی علمی كه مستقیماً مربوط به اسلام است، مثل علم قراءت، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، مسائل مربوط به كلام و قسمت‏های مختلف ادبیات، و یا علومی كه مربوط به اسلام نیست، به اصطلاح علوم بشری است یعنی علوم كلی انسانی است.
مثل طب، فلسفه، نجوم و ریاضیات، این را در كتب تاریخ نوشته‏اند كه ناگهان (در آن عصر) یك حركت و یك جنبش علمی فوق العاده‏ای پیدا می‏شود و زمینه برای این كه اگر كسی متاع فكری دارد عرضه بدارد فوق العاده آماده می‏گردد... در این زمان ما می‏بینیم كه یك مرتبه بازار جنگ عقاید داغ می‏شود... و افكار و جریان‏های مختلف فكری میدانی برای عرضه پیدا می‏كنند، دانشمندان در موضوعات به بحث و بررسی مشغول می‏شوند و در این میدانی كه جنگ اندیشه به وقوع پیوسته است حتی افكار الحادی و جریانات فكری منحرف نیز مجال بروز پیدا می‏كنند.
امام صادق علیه السلام در این میدان مبارزه با همه جریانات فكری به آنهایی كه در چهارچوب اسلام به عرضه افكار گوناگون می‏پردازند و چه آنهایی كه با اساس عقاید اسلامی مخالفند، به مواجهه بر می‏خیزد تا عقاید باطل را بكوبد و اندیشه‏های منحرف را اصلاح كند و در این میان عقاید ناب اسلامی را به تشنگان حقیقت هدیه نماید. بدین ترتیب قیام امام صادق علیه السلام برای عرضه افكار خالص اسلام و طرد اندیشه‏های باطل و منحرف سبب می‏شود كه شیفتگان حقیقت پیرامون شمع وجود آن بزرگوار گرد آیند و بزرگ‏ترین حوزه درسی را تشكیل دهند، حوزه‏ای كه سرچشمه تمام حركت‏های علمی و فرهنگی در دنیای اسلام گردید.
حركت علمی و فرهنگی امام صادق علیه السلام در آن حد از اهمیت است كه می‏توان گفت سرسلسله همه جریان‏ها و حركت‏های علمی مسلمانان به نوعی از این امام بزرگوار بهره جسته‏اند. به عنوان مثال تمام امام‏های اهل تسنن یا بلا واسطه و یا مع‏الواسطه شاگرد امام بوده و نزد امام شاگردی كرده‏اند. در رأس ائمه اهل تسنن ابوحنیفه است. نوشته‏اند ابوحنیفه دو سال شاگرد امام بوده و این جمله را ما در كتاب‏های خود می‏خوانیم كه گفته‏اند او (منظور ابوحنیفه) گفت: «لولا السنتان لهلك نعمان» اگر آن دو سال نبود نعمان از بین رفته بود.(نعمان اسم ابوحنیفه است. اسمش نعمان بن ثابت بن مرزبان است، اجدادش ایرانی هستند) مالك بن انس كه امام دیگر اهل تسنن است نیز معاصر امام صادق است. او هم نزد امام می‏آمد و به شاگردی امام افتخار می‏كرد. شافعی در دوره بعد بود ولی او شاگردی كرده، شاگردان ابوحنیفه را و خود مالك بن انس را. احمد بن حنبل نیز سلسله نسبش در شاگردی در یك جهت به امام می‏رسد و همین طور دیگران.
تأثیر تعلیمات امام صادق علیه السلام تنها محدود به حركت‏های علمی و فرهنگی در قرون گذشته نمی‏باشد. بلكه اگر دقت كنیم می‏بینیم چه در میان شیعیان و چه در میان اهل سنت قیام علمی و فرهنگی امام صادق علیه السلام هم اكنون نیز دارای اثر قاطع است و مسلم در آینده نیز چنین خواهد بود.
تأثیر حركت امام صادق بر حوزه‏های شیعه كه خیلی واضح است، حوزه‏های (كنونی) سنی هم مولود امام صادق(ع) است.
به جهت این كه رأس و رئیس حوزه‏های سنی "جامع ازهر" است (منظور دانشگاه الازهر مصر می‏باشد) كه از هزار سال پیش تشكیل شده و جامع ازهر را هم شیعیان فاطمی تشكیل دادند و تمام حوزه‏های دیگر اهل تسنن منشعب از جامع‏الازهر است، و همه این‏ها مولود همین استفاده‏ای است كه امام صادق(ع) از وضع زمان خویش كرده و سنگ بنای فرهنگ و دانش عظیم اسلامی را نهاده است.

منبع : ماهنامه پاسدار اسلام