نگاهی به وضعیت تولید علم در کشورهای اسلامی/کمتر از ۵ درصد سهم ۴۱ کشور

جهان اسلام در دوره ای كه اروپا در قرون وسطی دست و پا می زد، پیشتاز دستاوردهای علمی در جهان بود. اما به تدریج جایگاه تولیدكنندگی علم را به نفع غرب از دست داد و نتوانست همپای تحولات جهان از جمله انقلاب صنعتی پیش رود.
در مطلبی كه از پی می آید و برگرفته از «نظریه فصلنامه خاورمیانه» است، آرون سیگال استاد علوم سیاسی دانشگاه تگزاس به بررسی علل عقب افتادگی علمی مسلمانان پرداخته است. از جمله عللی كه وی برمی شمرد، وجود حكومتهای غیردموكراتیك در كشورهای مسلمان است. باتوجه به آن كه این مقاله در سالهای پیش از ۱۱ سپتامبر یعنی زمانی نوشته شده است كه حكومتهای حاكم در كشورهای اسلامی با پشتوانه غرب جلوی رشد فكری عمومی را گرفته بودند(امری كه هنوز اعمال می شود)، می توان به نقش بازدارنده غرب در رشد علم در جهان اسلام پی برد. گفتنی است در سالهای اخیر دست كم در ایران جنبشهای بلندی در راه رشد علم صورت گرفته است كه طبعاً در این مقاله بازتاب نیافته است. با این حال، نكته مهمی كه این مقاله مطرح می كند، عدم توجه به پژوهش در كشورهای اسلامی است كه متأسفانه هنوز تا حد زیادی صادق است.
این مقاله را در ادامه گزارشی كه روزهای سوم و چهارم اردیبهشت با عنوان «علم، خریدنی نیست!» و در همین صفحه به چاپ رسید، منتشر می كنیم. به امید این كه از تعامل دیدگاههای دانشمندان ایرانی و نظریات كارشناسان خارجی، بتوانیم زمینه های اجرایی نهضت تولید علم را در كشورمان بازیابی كنیم.
با هر شاخصی كه در نظر بگیریم، در حال حاضر جهان اسلام برون داد علمی بسیار اندكی دارد كه بیشتر آن كیفیت پایینی دارد. از نظر عددی ۴۱ كشور عمدتاً مسلمان كه روی هم رفته ۲۰ درصد جمعیت جهان را تشكیل می دهند، كمتر از ۵ درصد مجموع علم را تولید می كنند. این، نسبت ارجاعات به مقاله در نشریات علمی بین المللی است. سایر سنجه ها مانند هزینه سالیانه تحقیق و توسعه و شمار دانشمندان محقق، مؤید عدم تناسب بین جمعیت و پژوهش است.
این وضع سؤالاتی را پیش می آورد: آیا اسلام مانع علم جدید است؟ اگر خیر كه درست هم همین است زیرا در صدر اسلام مسلمانان به پیشرفت های علمی عظیم دست یافتند، چگونه می توان اختلاف بزرگ بین جهان اسلام و غرب یا شرق آسیا را توضیح داد؟ و برای شكوفایی علم در جهان اسلام، چه چیزی باید تغییر كند؟ عواملی مانند حكومتهای استبدادی و بودجه اندك موانع مهمی بر سر راه شكوفایی مجدد علم و فناوری در جهان است.
سابقه تاریخی
از تاریخ مختصر علم و فناوری در جهان اسلام شروع می كنیم یعنی نخستین مكان برای جست وجو برای یافتن قراینی برای این سؤالات. به طور خلاصه، تجربه اسلامی شامل دوره طلایی در خلال قرن دهم تا سیزدهم، نزول، نوزایی نسبی در قرن نوزدهم و سرخوردگی در قرن بیستم است. كاستی علم و فناوری مسلمانان به خصوص از این بابت عجیب است كه مسلمانان هزار سال پیش در علم و فناوری سرآمد بوده، این امر مایه تمایز آنان از مثلاً مردم آمریكای لاتین و مركز آفریقاست.
دوره طلایی (سالهای ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ میلادی)- این دوره تقریباً اوج گیری علم مسلمانان بود كه در بغداد، دمشق، قاهره، قرطبه و شهرهای دیگر شكوفا بود. در رشته هایی مانند طب، گیاهشناسی، ریاضیات، شیمی و فیزیك نور پیشرفتهای قابل توجهی كسب شد. در حالی كه میان مسلمانان و چینی ها بر سر راهبری علم رقابت وجود داشت، اروپای مسیحی بسیار عقب بود.
این دوره طلایی قطعاً رنگ و بوی اسلامی داشت، چون در جوامع عمدتاً مسلمان رخ داد اما آیا به اسلام مربوط بود؟ كشورها رسماً اسلامی بودند وحیات فكری در چارچوب محیط اسلامی جریان داشت. احمدالحسن و دونالد آرهیل دو مورخ فناوری، اسلام را موتور محركه انقلاب علمی مسلمانان در زمانی می دانند كه حكومت اسلامی در اوج قرار داشت.
افول- در اوایل قرن سیزدهم، تدریجاً اوضاع خراب شد. در این هنگام بود كه مسلمانان در جا زدند و اروپایی ها جلو افتادند.
افول علم ناشی از عوامل بسیاری بود، از جمله از بین رفتن شبكه های آبیاری و كشاورزی گسترده، تهاجم مغول و حملات به آسیای مركزی، بی ثباتی سیاسی و ...
تجدید حیات علم- روشنگری و انقلاب فرانسه، امكان دسترسی اروپاییان به علم مسلمانان رافراهم كرد. در دوره روشنگری، علم از مسیحیت گسیخت و برای مسلمانان مطلوب شد. انقلاب فرانسه و به خصوص تهاجم ناپلئون به مصر در سال ،۱۷۹۸ قدرت اروپا را بر ملتی مسلمان تحمیل كرد و علم اروپا را برای آنان به همراه آورد. ظرف چند سال، برخی زمامداران- و در رأس آنان محمدعلی در مصر- فن ورزان اروپایی را به خدمت گرفتند و دانشجو به اروپا فرستادند.
فناوری ریشه گرفت- فناوریهای غربی با سرعت زیادی در سالهای ۱۸۵۰ تا ۱۹۱۴ در بیشتر بخشهای خاورمیانه منتشر شد. با تأیید نخبگان محلی، مقامات استعماری اروپایی برنامه های بهداشتی را برای مهار وبا، مالاریا و سایر بیماریهای واگیر به اجرا در آوردند. گشایش كانال سوئز در سال ۱۸۶۹ از زمان و مسافت كشتیرانی كاست و باعث شكل گیری مناسبات تجاری جدید شد. راه آهن، تلگراف، كشتیها و موتورهای بخار، خودرو و تلفن اختراع شدند. بیشتر این انتقال فناوری از طریق ارائه امتیازات انحصاری توسط دولتهای خاورمیانه به شركتهای اروپایی صورت گرفت. زمامداران مسلمانان نگرانی چندانی از توسعه ظرفیتهای بومی در كسب، طراحی و یا نگهداری فناوری نداشتند.
علم اهمیت چندانی نداشت و به عنوان دانش یا روش منتقل نمی شد. اعضای جوامع اقلیت همچنان نیروی ماهر را تشكیل می دادند. آنان به تأسیس نخستین مؤسسات آموزشی به سبك غربی در منطقه كمك كردند، از جمله دانشكده پروتستان سوریه در بیروت (سال ۱۸۶۶) و دانشكده سن جوزف(در سال ۱۸۷۵).
این مدارس و سایر مدارس در استانبول، تونس، تهران، الجزیره و جاهای دیگر در وهله اول در خدمت اقلیتها و اروپایی ها بودند، هر چند كه برخی نخبگان مسلمان نیز در این مدارس تحصیل می كردند. در دانشكده های پزشكی در خاورمیانه اكتشافات پزشكی پاستور، كخ و سایرین در مورد میكروبها و باكتری پذیرفته و تدریس شد. این دانشكده ها به ترجمه و انتشار آثار علمی مهم به عربی و سازمان دهی نخستین انجمنهای علمی در منطقه كمك كردند.
این انجمنها در بیروت، قاهره، دمشق و استانبول در اواخر قرن نوزدهم هم فعال شدند و اغلب نشریاتی حاوی ترجمه منتشر می كردند. در نتیجه كتاب «در مورد منشأ گونه ها» نوشته داروین كه در سال ۱۸۵۹ منتشر شد، در سال ۱۸۷۶ ترجمه و در نشریات عربی درج شد، هر چند كه انتشار آن به صورت كتاب تا سال ۱۹۱۶ طول كشید. در خلال این مدت، روشنفكران مسلمان مقاومتی در برابر انتشار آرای علمی غربی نكردند.
سكون علم- در طول سالهای ۱۹۱۴ تا ،۱۹۴۵ مسلمانان به آرامی كوشیدند علم بومی را در برابرگونه وارداتی آن تقویت كنند. دانشگاههای جدید با تأكید بر مهندسی و پزشكی در مصر، تركیه، سوریه و سودان تأسیس شد.
سیاستمداران ملی گرایی كه پس از جنگ جهانی اول برخاستند، عمدتاً بر كسب استقلال سیاسی تأكید داشتند. علم و فناوری دغدغه آنان نبود. ولی در تركیه پس از روی كار آمدن آتاتورك در سال ،۱۹۲۲ برنامه صنعتی سازی و گسترش آموزش مهندسی به اجرا در آمد. در جاهای دیگر از قبیل ایران، مصر، عراق و سوریه، سیاستمداران تلاشهای ناقصی برای صنعتی سازی با هدف برطرف كردن نیاز بازارهای كوچك محلی به عمل آوردند.
دوره طلایی جهان اسلام قطعاً رنگ و بوی اسلامی داشت چون در جوامع عمدتاً مسلمان رخ داد كشورها رسماً اسلامی بودند وحیات فكری در چارچوب محیط اسلامی جریان داشت. احمدالحسن و دونالد آرهیل دو مورخ فناوری اسلام را موتور محركه انقلاب علمی مسلمانان در زمانی می دانند كه حكومت اسلامی در اوج قرار داشت
و ضع جاری
برای نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم، در جهان اسلام نیاز به علم و فناوری بومی احساس شد. كسب استقلال به نوعی ملی گرایی فناوری (نه علمی) منجر شد. كشورهامسئولیت مدیریت فناوری را به عنوان ابزار قدرت ملی به دست گرفتند و امكانات نسبتاً زیادی را مصروف فناوری كردند.
ظرف این مدت، بیش از شصت دانشگاه و مدرسه فنی فقط در كشورهای عرب گشایش یافت، اما هیچ كدام از آنها در طراز جهانی نبود. علم و رشته های مهندسی بیشترین امكانات و در نتیجه بهترین دانشجویان را داشتند. این مراكز آموزش عالی، اكنون صدها هزار دانشجو را آموزش می دهند. به علاوه، از سالهای دهه ،۱۹۵۰ چند صد هزار دانشجوی مسلمان در غرب، اتحاد شوروی سابق و هند و جاهای دیگر در رشته های علمی و مهندسی تحصیل كرده و به كشورشان بازگشته اند. مشكل این است كه این نتایج، بیشتر حالت كمی دارد و نه كیفی.
اجرای سیاست علم و فناوری در سطح ملی صورت می گیرد، نه منطقه ای. بسیاری دولتها شورای نظارت بر علم و فناوری تأسیس كرده، طرحی ملی تدوین كرده و به اجرای آن پرداخته اند. سیاست های علمی و ملی تفاوت زیادی با هم دارد.
تركیه همكاری تحقیقاتی خوبی را بین بخش دولتی و خصوصی به خصوص در عرصه آب، نساجی و كشاورزی ایجاد كرده است. مصر دارای دیوانسالاری تحقیقاتی دست و پاگیری است كه نتایج عملی چندانی ندارد. پاكستان برنامه تحقیقاتی دولتی جامعی را با تأكید بر انرژی هسته ای دنبال می كند. سیاست تحقیقات كاربردی مالزی مبتنی بر تشویق سرمایه گذاران محلی برای همكاری به منظور افزایش صادرات كالاهای الكترونیك است. اندونزی، سیاست تحقیقات مبتنی بر صنعت هوانوردی را برگزیده است. عربستان سعودی، كویت و امارات متحده عربی مبالغ هنگفتی را صرف علم و فناوری كرده اند. اما برون داد پژوهشی آن تناسبی با تجهیزات پیشرفته به كار رفته ندارد و ذهنیت غالب، همچنان مبتنی بر خرید علم و فناوری است نه تولید آن. در الجزایر، مغرب و تونس نوع كوچكتر سیاستهای تحقیقاتی متمركز فرانسه اعمال می شود، اما ضعف ارتباط با بخش خصوصی یا توانایی انتشار نتایج، از بهره وری فعالیت ها می كاهد. ایران و عراق در سالهای قبل از جنگ (۱۹۸۰) تلاش خود را مصروف تسلیحات و صنعت نفت كرده اند. سایر كشورها مانند سودان، یمن یا كشورهای تازه استقلال یافته آسیای مركزی فاقد پژوهشگران كافی هستند و در افغانستان، لیبی و سوریه علم، عملاً فلج شده است.
حكومت های سودان و ایران علاقه ای به تولید علم اسلامی از خود نشان نداده اند. مهاجرت برخی از دانشمندان ایران پس از انقلاب و آثار منفی جنگ با عراق، سبب شد تا مقامات توجه خود را صرف حفظ پژوهشگران موجود كنند و اولویت بازسازی صنایع نفت و پتروشیمی سبب شده تا توجه ویژه ای به دانشمندان و مهندسین شود. دانشمندان ایرانی نیز تماس های بین المللی خود را حفظ كرده اند.
یكی از شدیدترین موارد فرار مغزها در سودان رخ داده است. از سال ،۱۹۶۰ حدود نیم میلیون متخصص از این كشور راهی عمدتاً عربستان سعودی و كشورهای خلیج فارس شده اند. دولت سودان كه در سال ۱۹۸۹ به قدرت رسید، از این روند نگران و كوشیده است جلوی آن را بگیرد.
تنها در پاكستان و در اثر فشارهای سیاسی داخلی و علما بوده است كه تلاش هایی برای تولید نوع اسلامی علم صورت گرفته است. در سال ،۱۹۸۷ دولت ضیاءالحق آموزه های اسلامی را بر تدریس علم در تمام سطوح مدرسه تا دانشگاه اعمال كرد. دولت در مورد موضوع هایی مانند دمای جهنم و ماهیت شیمیایی اجنه كنفرانس بین المللی برگزار كرد و بودجه تحقیقاتی اختصاص داد.
در سال ۱۹۸۸ و پس از معلوم شدن آثار منفی این رویكرد، حق آموزش علوم و تحقیقات مدرن به رسمیت شناخته شد.
پاسخ فكری
پرویز هود بوی فیزیكدان پاكستانی معتقد است مسلمانان سه نوع در برابر علم جدید واكنش نشان دادند. گروه كوچكی از مسلمانان بنیادگرا علم را برای جهان اسلام رد می كنند و آن را غیراخلاقی و مادی گرا می دانند.
مثلاً یكی از رهبران اخوان المسلمین بیماری های همه گیر را مجازات الهی می داند و مخالف تلاش های علمی برای ریشه كنی آنهاست. گروهی بزرگتر با تفسیر مناسب تر از قرآن معتقد به سازگاری حقیقت وحی و واقعیت های فیزیكی هستند. گروه سوم كه احتمالاً نقش غالب را دارد، معتقد است دین و علم اساساً ربطی به هم ندارد.
شاید به همین علت باشد در جهان اسلام چندان در مورد سازگاری اسلام با علم و فناوری بحث صورت نگرفته است. در بیشتر كشورهای اسلامی، موافقت تلویحی بر این مبنا بین علما و دانشمندان وجود دارد كه در مورد مسائلی كه به دو طرف لطمه می زند، بحث نكنند. این حقیقت كه رهبران مسلمان به ندرت به اصول علم حمله می كنند، باعث شده است تا مفاهیم و آموزه های علمی اكثراً از چالش دینی بركنار باشد. مثلاً تعالیم داروین در مورد تكامل در همه كشورها به جز عربستان سعودی آزاد است. تاریخ فكری اسلام شامل اندیشمندان منفرد و فاقد گروهی است كه دست تنها كوشیده اند در نوشته هایشان، علم و دین را آشتی دهند.
مثلاً سید احمد خان (۹۸-۱۸۱۷) بیشتر عمر خود را صرف این كرد كه مسلمانان هند را متقاعد كند كه تفكر علمی غربی مغایرتی با اسلام ندارد. وی معتقد بود قرآن منبع دینی معقولی است كه با علایق علمی انسان جدید تطابق كامل دارد. محمد عبده (۱۹۰۵-۱۸۴۹) یك نظام اعتقادی مبتنی بر تعقل تدوین كرد.
در دوره معاصر، سید حسین نصر استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جورج واشنگتن، علم معاصر اسلامی را برحسب ارزش های انسان گرایی تعریف می كند كه در قرآن و حدیث می یابد. وی با الهام از اندیشه های عرفانی، نوعی علم اسلامی مبهم را بیان می كند كه فاقد انرژی هسته ای است و دلبستگی زیادی به هماهنگی زیست محیطی دارد.

منبع : خبرگزاری فارس