پاتیناژ از آغاز تا امروز

پاتیناژ (patinage) به معنی سر خوردن، لغت فرانسوی اسکیت روی یخ است و مانند بسیاری از مواردی که منشأ ورودشان به ایران فرانسه بوده است، با نام ”فرنگی“ آن شناخته می‌شود.
تعریفی که در لغتنامه‌ها برای پاتیناژ آمده چنین است: حرکت روی یخ به‌وسیله اسکیت ـ تیغه‌های باریک فولادی که در انواع ابتدائی آن به کفش بسته می‌شد و بعدها به‌طور بخشی یک پارچه با کف پوتین‌های مخصوص ساخته میشد. پاتیناژ در ابتدا تنها برای سرگرمی بر روی رودخانه‌ها، حوضچه‌های طبیعی و دریاچه‌های یخ‌زده به انجام می‌شد و بعدها در میان ورزش‌ها جای گرفت و مدتهاست که زمین‌های سرپوشیده چهار فصل برای پرداختن به آن وجود دارد.
● زمان‌های بسیار دور و ماقبل تاریخ
زمان و روند شکل‌گیری دقیق پاتیناژ نامعلوم است. با این‌حال باستان‌شناسان عقیده دارند که اسکیت روی یخ گسترش جغرافیائی زیادی داشته است. شواهد باستان‌شناسی از اسکیت‌های بدوی ساخته شده از استخوان جانوران در نقاط سردسیری چون روسیه، اسکاندیناوی، بریتانیا، هلند، آلمان و سوئیس نشان می‌دهد که انسان‌ها در زمان‌های دور نیز از این روش سریع و ساده برای عبور از مناطق بزرگ و یخ‌زده استفاده می‌کرده‌اند. سطح این تیغه‌ها با سائیدن مداوم استخوان شکار یا احشام، لغزنده شده و با تسمه به پا بسته می‌شد.
● قدیمی‌ترین مدارک تاریخی
اولین اشاره واقعی به پاتیناژ در کتابی نوشته راهبری اهل کانتربوری به نام ویلیام فیتز استفن (William Fitz Stephen) دیده شده است. او در کتاب خود درباره توماس بکت اسقف اعظم کانتربوری، در شرح واقعه‌ای در زمستان کانتربوری، چنین نوشته است:
اگر زمین‌های باتلاقی فینزبوری و مورفیلد یخ بزنند، کودکان اهل لندن به بازی می‌پردازند. بعضی از این بچه‌ها استخوان‌هائی به مچ پای خود می‌بندند و چوب‌دستی‌هائی ساده و کارکرده در دست می‌گیرند. آنها مانند پرندگان یا تیرهائی از چله کمان در رفته، بر روی یخ پرواز می‌کنند. ناگهان دو کودک با هم مقابله می‌کنند، چوب‌دستی‌های خود را بالا گرفته و تا جائی‌که یکی بر زمین بیافتد به یکدیگر می‌تازند. سر این بچه‌ها معمولاً ضربه می‌خورد یا دست و پایشان می‌شکند.
چوب‌دستی‌هائی که فیتز استفن از آن صحبت کرده است برای حرکت کردن مورد استفاده قرار می‌گرفته است زیرا اسکیت‌های یخ اولیه، لبه تیزی که در اسکیت‌های امروزی موجب سر خوردن می‌شود را نداشتند.
اولین توصیف پاتیناژ در یک اثر هنری در قرن پانزدهم و توسط یوهانس بروگمن (Johannes Brugman) هلندی تصویر شده است. این اثر حکاکی روی چوب، لیدوینای مقدس قدیس حامی اسکیت‌بازان را در هنگام افتادن بر روی یخ‌ها نشان می‌دهد. لیدوینا دختری نوجوان بود که هنگام زمین خوردن در پاتیناژ دچار شکستگی دنده شد و هرگز درمان نشد. این اثر اولین کار هنری است که پاتیناژ به‌عنوان موضوع اصلی تابلو در آن حضور دارد. یک نکته مهم دیگر در این تابلو تصویر مردی در پس زمینه است که در حال اسکیت بر روی یک پا قرار گرفته که این حالت بدون داشتن اسکیت تیغه‌دار ممکن نیست و نشان‌گر این امر است که در آن زمان اسکیت‌هائی با لبته تیز وجود داشته‌اند.
● پیشرفت اسکیت‌ها
افزودن تیغه‌هائی به اسکیت از ابداعات هلندیان در قرن سیزدهم یا چهاردهم بوده است. این اسکیت‌ها از فولاد ساخته می‌شده‌اند و برای سهولت در حرکت لبه‌های تیزی داشته‌اند. ساختار اسکیت‌های امروزی تا حد زیادی به‌همین ترتیب باقی‌مانده است.
تنها تغییر بسیار مهم در طراحی اسکیت روی یخ کمی بعد به وقوع پیوست، در حدود زمانی‌که تیغه‌های فولادی برای اسکیت به‌وجود آمد، یک هلندی دیگر که شاگرد میزسازی بود، آزمایش‌هائی با نسبت‌های مختلف عرض و ارتفاع تیغه فلزی انجام داد و بالاخره طرحی را ارائه داد که تا امروز تقریباً بدون تغییر باقی‌مانده است. با استفاده از این اسکیت دیگر به چوب‌دستی نیاز نبود و حرکت بسیار آزادتر و با ثبات‌تر انجام می‌گرفت.
● جایگاه اجتماعی پاتیناژ
همان‌طور که در آثار نقاشان بزرگ هلندی مشاهده می‌شود، پاتیناژ در هلند مختص هیچ طبقه و سن و موقعیتی نبوده و همه می‌توانستند به این تفریح بپردازند. با این‌حال در کشورهای دیگر، پاتیناژ تنها به طبقه ممتاز محدود می‌شده است فرانسه در دوران حکومت خود پاتیناژ را به پاریس آورد.
● چگونگی عملکرد تیغه
اسکیت روی یخ به این دلیل انجام‌پذیر است که تیغه فولادی زیر کفش می‌تواند با کمترین اصطکاک با سطح یخی به اطراف حرکت کند. البته اندکی خم کردن تیغه و فرو بردن آن در یخ به اسکیت باز کمک می‌کند تا با بالابردن اصطکاک، حرکات خود را کنترل نماید. به‌علاوه او می‌تواند با حرکت بر روی لبه منحنی تیغه و با قراردادن بدن خود در زاویه مناسب و خم نگه‌داشتن زانو، از نیروی جاذبه برای کنترل و سرعت بخشیدن به حرکات خود استفاده کند.
یک روش دیگر برای ایجاد شتاب فشردن تیغه در بخش جلوئی آن روی یخ است به‌طوری‌که یخ بریده می‌شود و اسکیت‌باز را به جلو هل می‌دهد. اسکیت‌باز ماهر می‌تواند با ترکیب دو تکنیک فوق که ”ترسیم“ یا drawing نام دارد، به حالتی برسد که ظاهراً بدون هیچ کوشش خاصی در مسیرهای منحنی زیبا می‌خرامد.
آزمایش‌های متعدد نشان داده‌اند که یخ در دمای ـ درجه سانتی‌گراد کمترین میزان اصطکاک جنبشی برخوردار است و بسیاری از میدان‌های پاتیناژ سرپوشیده سیستم خود را بر مبنای همین درجه تنظیم می‌کنند. روی سطح بیرونی هر نوع پوشش یخی در دماهای بالاتر همواره یک غشای بسیار نازک از آب مایع وجود دارد که قطر آن از تنها چند مولکول تا چندین هزار مولکول در تغییر است.
دلیل وجود این غشا، پایان ناگهانی ساختار کریستالی یخ است. ضخامت این غشای مایع، تنها به دمای سطح یخ بستگی دارد. هر چه دما بالاتر باشد، غشا ضخیم‌تر خواهد بود. البته پاتیناژ بر روی سطوح سردتر نیز امکان‌پذیر است که در آن دما به‌طور طبیعی غشای مایع به‌وجود نخواهد آمد.
● خطرات
دو خطر عمده پاتیناژ از این قرارند: اولین خطر که در هر میدان پاتیناژی رخ می‌دهد، سقوط بر روی یخ است که به کیفیت سطح یخ، طراحی اسکیت سرعت اسکیت‌باز و همچنین مهارت و تجربه او بستگی دارد. هر چند آسیب‌دیدگی جدی در این حالت بعید است اما غیرممکن نیست. خطر دوم که بسیار جدی است و هنگام پاتیناژ در فضای باز وجود دارد. سقوط از میان یخ‌ها به‌داخل آب بسیار سرد زیر آن است. این اتفاق می‌تواند موجب آسیب شدید یا مرگ در اثر شوک، سرمازدگی یا غرق‌شدن شود. بیرون آمدن از آب و بازگشت به روی یخ بسیار مشکل و تقریباً غیرممکن است زیرا لبه‌های یخی مدام می‌شکنند و فرد توسط کفش‌های سنگین و البسه ضخیم زمستانی که در اثر خیسی بسیار سنگین می‌شوند، به زیر کشیده می‌شود یا اینکه با گم کردن جهت حفره، در زیر یخ‌ها باقی می‌ماند.
● ورزش‌های بر مبنای پاتیناژ
تعدادی از مهمترین رشته‌های ورزشی با مبنای پاتیناژ از این قرارند:
پاتیناژ نمایشی یا Figure Skating ورزشی است که در آن افراد به‌صورت تک، دو نفره یا گروهی به انجام حرکات پرشی، سرعتی و تعادلی می‌پردازند و معمولاً این حرکات را متناسب را یک قطعه موسیقی انجام می‌دهند.
هاکی روی یخ یا hockey ice یک ورزش تیمی است که در آن اعضاء هر تیم کوشش می‌کنند یک گوی مخصوص را به کمک چوب‌دستی‌هائی با لبه برگشته، به دروازه حریف وارد کند. چوب‌دستی‌های این ورزش متناسب با راست دست یا چپ دست بودن بازیکن ساخته می‌شوند. پاتیناژ سرعتی یا Speed skating ورزشی است که شرکت‌کنندگان باید مسافت مشخصی را با سرعت بیشتر طی کنند.
پاتیناژ نوردیک یا Tour skating ورزشی سرگرم‌کننده است که عامل زمان در آن مطرح نیست و شرکت‌کنندگان مسافت‌های زیادی را بر روی یخ طبیعی پاتیناژ می‌کنند.

منبع : مجله دانش ورزش