ولوله‌ٔ مولانا در ایالات متحدهٔ آمریکا

نکتهٔ شگفتی‌آور این است که ایرانی‌های معاصر هیچ نقشی در این اثرگذاری ندارند و هیچ سرمایه و کوششی را هم برای این کار به مصرف نرسانده‌اند. آنها حتی این زحمت را به خود نداده‌اند که به آمریکائی‌های جستجوگر تذکر دهند که: گرچه یکی از القاب مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، ”رومی“ است، اما اگر می‌خواهید نامی را به‌کار ببرید که معرف هویت واقعی وی باشد، وی را جلال‌الدین بلخی بنامید نه رومی. البته ما به این عادت شما آمریکائی‌ها که دوست دارید نام‌ها را خلاصه کنید، احترام می‌گذاریم و لذا، حتی اگر او را بلخی بنامید سپاسگزار خواهیم شد.اگر هم آمریکائی‌ها این پیشنهاد را نپذیرفتند، ما از آنها نخواهیم رنجید، زیرا میراث مولانان جلال‌الدین بلخی، همچون میراث هزاران فرهیختهٔ ایرانی تبار دیگر به همهٔ بشریت تعلق دارد و ما را همین بس که افتخار کنیم اعقاب این بزرگان هستیم. ما نوآمدگانی نیستیم که برای کسب هویت اقدام به مصادره میراث دیگران و جعل تاریخ کنیم. ما را همین بس که فرزندان کسانی هستیم که اندیشه و جهان‌بینی فقط یک تن از ایشان در کشوری چون ایالات متحده آمریکا ولوله‌ای برپا کرده که بس شگفت‌انگیز است از این بابت که، با وجود تربیت هدایت شدهٔ آمریکا که مبتنی بر نوعی لاآوری‌گری و لذت‌طلبی است، ترجمه‌های بخشی از سروده‌های مولانا توانسته میلیون‌ها آمریکائی را دگرگون سازد و آنان را وادارد از خود بپرسند: ”از کجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود“.بدین ترتیب است که، عرفان و جهان‌بینی ایرانی، بی‌آنکه ما نقشی داشته باشیم، به میزان حیرت‌آوری بر روان آمریکائیان اثر گذاشته است.
اما مولانا و عرفان او چگونه به آمریکا راه یافت:
خلاصه‌ٔ داستان از این قرار است که حدود یک دهه پیش، فردی هندی که در آمریکا اقامت دارد و شیفتهٔ مولانا و فرهنگ ایرانی است: گزیده‌ای از اشعار مولانا را با ترجمهٔ آزاد (و تقریباً نثرگونه) منتشر کرد. این اثر دست و پا شکسته با چنان اقبالی روبه‌رو شد که در چشم برهم‌زدنی، گروهی از نخبگان و هنرمندان آمریکائی را شیفته کرد و باعث شد آنان انجمن‌هائی را برای شناخت بیشتر و بهتر مولانا تشکیل دهند. گروهی از پرطرفدارترین خوانندگان آمریکائی (از جمله مادونا) نیز ترانه‌هائی را که اشعار آنها از اندیشه‌ها ی مولانا الهام گرفته بود خواندند که با اقبال وسیع آمریکائی‌ها روبه‌رو شد.از آن پس، دانشگاهیان، فرهیختگان و اندیشمندان آمریکائی گام به میدان گذاشتند و... بقیه ماجرا را از قلم استیوهولگیت بخوانید:اکنون او در ایالات متحده، محبوب‌ترین شاعر است. هم‌اکنون کلاس‌های درس مربوط به آثار او در کلیه نقاط کشور دایر است و این در حالی است که یک دهه پیش، کمتر کسی او را می‌شناخت. برنامه‌های سخنرانی‌های منطقه‌ای و خواندن جمعی آثار او در بخش‌های فرهنگی روزنامه‌های همه شهرهای بزرگ آمریکا اعلام و درج می‌شود. گروهی از ستارگان سینما و خوانندگان، برنامه ضبط شده‌ای از آثار او تهیه کرده‌اند و این رویداد نشان دهنده میزان بالای محبوبیت او است. این انسان کامل کیست؟ آیا ایالات متحده، یک بار دیگر از شاعر مشهوری مثل ”والت ویتمن“ بهره گرفته تا ترانه آمریکا را نغمه کند؟ولی باید دانست که این شاعر، به هیچ عنوان آمریکائی نیست. آمریکائی‌ها هم نمی‌توانند امید دیدار او را در یک سالن سخنرانی داشته باشند؛ او بیش از هفتصد سال پیش درگذشته است و اگرچه نام او فقط اخیراً در آمریکا به نامی آشنا تبدیل شده، اما ایرانی‌ها قرن‌های متمادی او را در قلب‌هایشان نگاه داشته‌اند. نام او ”جلال‌الدین بلخی“ است و در آمریکا با نام رومی بهتر شناخته می‌شود.اگر نخواهیم ابعاد شیفتگی نسبت به مولانا را در ایالات متحده با آن شیفتگی حیرت‌آور که زمانی نسبت به بیتل‌ها در این کشور وجود داشت، مقایسه کنیم، می‌توانیم بگوئیم که محبوبیت او قابل ملاحظه است. به نقل از چندین منبع، کتاب‌های مولانا ظرف ده سال گذشته بیش از آثار هر شاعر دیگری به فروش رسیده است. اگر نام او را به یکی از موتورهای جستجوگر اینترنتی بدهید، بیش از ۸۰۰،۰۰۰ آدرس در ارتباط با مولانا دریافت خواهید کرد را به‌دنبال خواهد داشت. تقویم‌ها، لیوان‌های قهوه‌خوری و حتی تی‌شرت‌های مولانا در دانشکده‌ها و کتاب‌فروشی‌های سراسر کشور به چشم می‌خورند.
با این وجود، در حالی که موفقیت مولانا با نشانه‌های فراوانی از فرهنگ عامه در آمیخته است، کم‌اهمیت جلوه دادن این موفقیت در ایالات متحده یا این تصور که گفته‌های او در بستر سنن اسلامی نمی‌تواند به نیازها و نگرانی‌های بسیاری از آمریکائی‌ها بپردازد، نادرست خواهد بود.
”فیلیس تیکل“، سردبیر نشریه ادواری ”پابلیشرز ویکلی“ می‌گوید که محبوبیت مولانا در ایالات متحده، به‌دلیل اشتیاق فراوان ما به معنویت است. ”کلمن بارکس“، شاعری که اهل تنسی است و ترجمه‌هایش از آثار مولانا، بزرگترین عامل محبوبیت شاعر ایرانی در ایالات متحده به‌شمار می‌رود، تأکید می‌کند که طبیعت خلسه‌آمیز مذهبی اشعار مولانا در تلاش‌ آمریکائی‌ها برای رسیدن به معنویت، اثرگذاری فراوانی دارد. او سپس یادآور می‌شود که: به این پرسش شاعرانه مولانا که ”زکجا آمده‌ام، آمدنم بهره چه بود؟“ با تعداد بی‌شماری از مردم آمریکا که صاحب احساسات معنوی قوی هستند، سخن می‌گوید.
تعدادی از مفسران نیز بر این باورند که مولانا پس از حملات ۱۱ سپتامبر، به‌عنوان یک پل ارتباطی بین مردم آمریکا و اسلام عمل کرده است. بسیاری از افراد با ”هانس ماینک“، شاعر آلمانی که گفت ”اشعار مولانا، تنها امیدبخش دوران سیاهی است که در آن زندگی می‌کنیم“ هم‌عقیده هستند.هیچ‌کس به اندازه مترجم آمریکائی پیشرو آثار مولانا در بالا بردن آگاهی فزآینده نسبت به این شاعر در ایالات متحده راهگشا نبوده است. به گفته ”جیمز فادیمن“، دانشمند آمریکائی، راز موفقیت مولانا در ایالات متحده، ”کلمن بارکس“ است.
انتشار کتاب ”اسنشال رومی“ بارکس در سال ۱۹۹۵ بیش از هر رخداد دیگری باعث توجه آمریکائی‌ها به این شاعر پارسی‌زبان شد.
بارکس اخیراً در یک مصاحبه فاش کرده است که نویسنده نامی آمریکائی، ”رابرت بلای“ در سال ۱۹۷۶ یک نسخه از اشعار مولانا را که ترجمه‌ای سنگین و دانشگاهی داشت (و تنها ترجمه انگلیسی آثار این شاعر در آن زمان به‌شمار می‌رفت) به او داده و گفته است: ”این اشعار باید از قفس‌هایشان آزاد شوند“. بارکس در عین حال اعتراف کرده است که تا آن زمان هیچ‌گاه نام مولانا را نشنیده بوده است.
پایان سخن اینکه آیا کار دشواری است که ما میراث‌بران مولانا، چند مولوی‌شناس باصلاحیت را برای یاری دادن به فرهیختگان آمریکائی گسیل کنیم تا ترجمه‌هائی از آثار مولانا عرضه شود که با روح اندیشه‌های فلسفی و عرفانی این اندیشه‌ورز بزرگ ایرانی نزدیکی بیشتری داشته باشد.