نگاهی به انتخابات ریاست جمهوری در ایران

طی سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا ۱۳۸۴، جمعاً ۲۵ بار به آراء مردم مراجعه شده است‌. از برگزاری اولین همه‌پرسی که ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ برای برقراری نظام جمهوری اسلامی در کشور ترتیب یافت‌، تا نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در سوم تیر ۱۳۸۴ برگزار شد، ۲۵ بار انتخابات برگزار شده است: رفراندوم جمهوری اسلامی‌، انتخابات مجلس خبرگان‌، انتخابات دو مرحله‌ای هر یک از دوره‌های مجلس شورای اسلامی‌، انتخابات میاندوره‌ای مجلس‌، انتخابات شوراهای شهری و انتخابات ریاست جمهوری و...
طی ۲۶ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌، به طور متوسط سالی یک بار به آراء مردم رجوع شده است‌. حتی شکل‌گیری و پیروزی انقلاب و سقوط رژیم ستمشاهی نیز به نوعی مراجعه به آراء مردم بود. از این منظر، مردم‌گرایی پدیده‌ای است که عمری به درازای عمر انقلاب دارد.
از مجموع همه‌پرسی‌ها و انتخابات برگزار شده تا سال ۱۳۸۴، نه مورد آن مربوط به انتخابات ریاست جمهوری بود. مردم ایران، روز سوم تیر ۱۳۸۴ برای نهمین بار جهت گزینش فردی برای احراز مقام ریاست جمهوری به پای صندوقهای رای رفتند.
‌● اولین انتخابات ریاست جمهوری‌
اولین انتخابات ریاست جمهوری در ایران، روز ۵ بهمن ۱۳۵۸ به فاصله یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی برگزار شد. این انتخابات در شرایطی برگزار شد که دولت موقت مهندس مهدی بازرگان استعفا داده و مدیریت نظام بر عهده شورای انقلاب محول شده بود. ابوالحسن بنی صدر، سید احمد مدنی‌، حسن حبیبی‌، داریوش فروهر، صادق طباطبائی‌، محمد مکری‌، کاظم سامی و صادق قطب‌زاده کاندیداهای شاخص اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری بودند. در این انتخابات از مجموع بیش از ۱۴ میلیون رای مأخوذه، بنی‌صدر با بیش از ۱۰ میلیون رأی به عنوان نخستین رئیس جمهوری انتخاب شد.
بنی‌صدر فارغ‌التحصیل رشته اقتصاد از دانشگاههای فرانسه بود. او که ۲۰ سال از عمر خود را در فرانسه گذرانده بود، در بهمن ۱۳۵۷ با هیئت همراه امام خمینی(ره) به تهران آمد و با مصاحبه‌ها و مناظره‌های سیاسی‌اش چهره‌ای شاخص شد.
ریاست جمهوری بنی صدر رسماً از ۱۵ بهمن ۱۳۵۸ که وی در برابر امام خمینی(ره) سوگند یاد کرد، آغاز شد. در مراسم تنفیذ ریاست جمهوری‌، امام خمینی(ره) طی سخنانی فرمودند: «من از آقای بنی صدر می‌خواهم که مابین قبل و بعد از ریاست جمهوری در احوال روحی ایشان تفاوتی ایجاد نشود.»
امام افزودند: «تنفیذ و نصب اینجانب و رأی ملت مسلمان ایران محدود است به عدم تخلف ایشان از احکام مقدسه اسلام و تبعیت از قانون اساسی‌.»
با این حال و علیرغم این هشدارها، ریاست جمهوری بنی‌صدر تنها ۱۷ ماه به طول انجامید. وی در طول این مدت از یکسو با میدان دادن به سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و دیگر گروههای ضد انقلاب سبب تقویت آنان گردید و از سوی دیگر در برابر اکثر مصوبات مجلس شورای اسلامی‌، قوه قضائیه‌، شورای نگهبان و برخی دیگر از نهادهای برخاسته از انقلاب ایستادگی کرد. با تکروی‌ها، انحصارطلبی‌ها و قانون شکنی‌هایی که بنی‌صدر داشت ، ذهن نیروهای معتقد به انقلاب و امام نسبت به وی بدبین شد؛ همچنین کندی و کارشکنی‌هایی که وی در جبهه‌های جنگ تحمیلی از خود نشان داد امام و مردم را نسبت به خود نا امید ساخت. این عملکرد باعث شد تا امام خمینی(ره) طی حکمی وی را از سمت فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران برکنار سازند.
چند روز پس از برکناری بنی‌صدر، ساختمان مرکزی حزب جمهوری اسلامی توسط عوامل سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در جریان یک بمب‌گذاری منفجر شد و آیت‌الله بهشتی همراه با ۷۲ نفر از مسئولان مملکتی به شهادت رسیدند. پس از این حادثه بنی‌صدر تا لحظه فرار از ایران‌، مخفی شد.
امام خمینی ۱۰ روز پس از این حکم، با حکم دیگری بنی صدر را از مقام ریاست جمهوری نیز عزل کردند. این حکم در پاسخ به نامه آقای هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی صادر شد.
متن نامه آقای هاشمی رفسنجانی و پاسخ امام خمینی به شرح زیر است‌:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم‌
محضر شریف حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی ادامه الله ظله‌
محترما به عرض می‌رساند مجلس شورای اسلامی در جلسه مورخ ۳۱/۳/۱۳۶۰ پس از بحث و بررسی با حضور ۱۹۰ نفر به شرح زیر:
آراء موافق ۱۷۷ نفر - رای مخالف ۱ نفر - آراء ممتنع ۱۲ نفر
در مورد آقای سید ابوالحسن بنی صدر بر این قرار گرفت که آقای ابوالحسن بنی صدر برای ریاست جمهوری اسلامی ایران کفایت سیاسی ندارد. به موجب اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مراتب برای اتخاذ تصمیم به خدمت امام عظیم الشان گزارش می‌گردد. (رئیس مجلس شورای اسلامی‌، اکبر هاشمی رفسنجانی‌)
بسم الله الرحمن الرحیم‌
پس از رای اکثریت قاطع نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی مبنی بر اینکه آقای ابوالحسن بنی صدر برای ریاست جمهوری اسلامی ایران کفایت سیاسی ندارد، ایشان را از ریاست جمهوری اسلامی ایران عزل نمودم‌. (اول تیر ۱۳۶۰ روح الله الموسوی الخمینی‌ )
بنی صدر یک ماه پس از عزل توسط امام خمینی(ره)‌، از کشور گریخت‌. وی هفتم مرداد ۱۳۶۰ همراه با مسعود رجوی رییس سازمان مجاهدین خلق (منافقین‌) تهران را به قصد پاریس ترک کرد. فرار بنی صدر یک ماه پس از خلع وی از ریاست جمهوری توسط امام و ۵ روز پس از انتخاب شهید محمد علی رجایی به ریاست جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت‌. بنی صدر ساعت ۲۲ چهارشنبه هفتم مرداد ۱۳۶۰ با یک فروند هواپیمای بوئینگ ۷۰۷ به خلبانی سرهنگ معزی ـ خلبان ویژه شاه ـ از کشور گریخت‌. معزی در ماه دی ۱۳۵۷ پس از آن که شاه را به مصر و سپس به مراکش برد، دربازگشت از مراکش با تظاهر به جانبداری از انقلاب اسلامی به ایران بازگشت. بنی صدر هنگام ورود به فرودگاه مهرآباد برای فرار از کشور، سوار بر اتومبیل وانت و ملبس به لباس زنانه بود.
بنی صدر، ۵ بهمن ۱۳۵۸ به ریاست جمهوری رسید،۲۰ خرداد ۱۳۶۰ با حکم امام از فرماندهی کل قوا برکنار شد، اول تیر ۱۳۶۰ به دنبال تصویب طرح عدم کفایت سیاسی در مجلس شورای اسلامی و به حکم امام خمینی(ره) از ریاست جمهوری عزل شد و هفتم مرداد ۱۳۶۰ از ایران گریخت‌.
● دومین انتخابات ریاست جمهوری‌
دوم مرداد۱۳۶۰، محمد علی رجایی در جریان دومین انتخابات ریاست جمهوری‌، با به دست آوردن بیش از ۱۳ میلیون رأی مردم، دومین رییس جمهوری ایران شد. این دور از انتخابات در شرایطی برگزار شد که یک سال از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‌گذشت و بخشهایی از غرب و جنوب تحت اشغال متجاوزین عراقی بود. از یکسو حذف بنی صدر، به جبهه‌های راکد شده جنگ تحرک تازه‌ای بخشیده بود و روحیه و قدرت مقاومتی نیروهای ایران در برابر دشمن افزایش یافته بود، و از سوی دیگر نیروهای معتقد به خط امام در عرصه داخلی جان دوباره یافته بودند. در چنین شرایطی محمد علی رجایی توانست با فاصله زیادی سه رقیب دیگر خودـ عباس شیبانی‌، حبیب الله عسگراولادی و علی اکبر پرورش ـ را با به دست آوردن بیش از ۱۳ میلیون از مجموع ۷/۱۴ میلیون آراء اخذ شده، پشت سرگذارد. محمد علی رجایی که چهره فرهنگی و از معلمان باسابقه آموزش و پرورش تهران بود، ابتدا وزارت آموزش و پرورش را عهده‌دار شد و سپس در ۱۳۵۹ ش. به نمایندگی مردم تهران وارد مجلس شورای اسلامی شد. او در ۱۸ شهریور ۱۳۵۹ به نخست وزیری و پس از عزل بنی صدر به ریاست جمهوری رسید. اما این مسئولیت تنها یک ماه دوام آورد و در هشتم شهریور ۱۳۶۰ محمد علی رجایی همراه با محمد جواد باهنر ـ نخست وزیرـ بر اثر انفجار بمبی که در ساختمان نخست وزیری کارگذارده شده بود، به شهادت رسیدند. این حادثه از جمله حوادث تروریستی سال ۱۳۶۰ بود که سازمان مجاهدین خلق (منافقین) مرتکب می‌شدند. حادثه هشتم شهریور، دو ماه پس از حادثه هفتم تیر به وقوع پیوست‌. رجایی و باهنر، هر دو هنگام شهادت ۴۸ سال داشتند. باهنر نیز طی ۵/۲ سالی که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذشت، مسئولیتهایی از جمله عضویت در شورای انقلاب‌، نمایندگی مردم کرمان در مجلس خبرگان‌، نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای اسلامی‌، وزارت آموزش و پرورش و دبیر کلی حزب جمهوری اسلامی را برعهده داشت. او پس از انتخاب محمد علی رجایی به ریاست جمهوری، به نخست وزیری جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.
● سومین انتخابات ریاست جمهوری‌
سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری نیز در شرایطی برگزار شد که کشور در اوج بحران سیاسی قرار داشت‌. تداوم جنگ تحمیلی و نیاز نیروهای جبهه به حمایتهای لجستیکی، انسانی و همچنین تشدید ترورهای کور منافقین علیه مردم عادی کوچه و بازار دو بحران عمده کشور بود. نامزدهای این دوره از انتخابات عبارت بودند از: ‌آیت‌الله سید علی خامنه‌ای‌، سید علی اکبر پرورش‌، حسن غفوری فرد و سید رضا زواره‌ای. آیت‌الله خامنه‌ای در این انتخابات که دهم مهر ۱۳۶۰ برگزار شد، در شرایطی به پیروزی رسید که ۳ ماه پیش از آن خود در مسجد ابوذر تهران مورد سوء قصد عوامل سازمان مجاهدین خلق قرار گرفته و از ناحیه دست و سینه به شدت مجروح شده بود. وی در این انتخابات توانست از مجموع ۸/۱۶ میلیون رأی ماخوذه، بیش از ۱۶ میلیون رای را از آن خود سازد و بالاترین درصد آرأ مردم را در جریان نه مرحله انتخابات ریاست جمهوری به خود اختصاص دهد. آیت الله خامنه‌ای که در سالهای پس از پیروزی انقلاب مسؤولیتهایی چون عضویت در شورای انقلاب‌، نمایندگی امام در شورایعالی دفاع‌، امامت جمعه تهران و نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت‌، دو دوره چهار ساله در سمت ریاست جمهوری خدمت کرد.
● چهارمین انتخابات ریاست جمهوری‌
چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، ۲۵ مرداد ۱۳۶۴ برگزار شد. آیت الله خامنه‌ای‌، حبیب الله عسگر اولادی و سید محمود کاشانی‌، نامزدهای این دور از انتخابات بودند. در این دور از انتخابات نیز آیت‌الله خامنه‌ای با کسب بیش از ۱۲ میلیون از مجموع ۲/۱۴ میلیون رای ماخوذه به ریاست جمهوری انتخاب شدند.
ایشان در این ۸ سال سفرهای متعددی به کشورهای خارجی داشت‌. نطق سال ۱۳۶۶ ایشان در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل‌، بویژه در نشان دادن مظلومیت جمهوری اسلامی و توطئه‌های استکبار علیه انقلاب اسلامی سهم بسزایی داشت‌.
از مهمترین رویدادهای دوره دوم ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای، می‌توان به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل که ۲۶ تیر ۱۳۶۷ به وقوع پیوست و رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ اشاره کرد. در پی این رویداد آیت‌الله خامنه‌ای توسط مجلس خبرگان رهبری‌، جانشین حضرت امام(ره) شد. این واقعه کمتر از ۲ ماه پیش از برگزاری پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری رخ داد.
● پنجمین انتخابات ریاست جمهوری
آقای هاشمی رفسنجانی چهارمین رئیس جمهور ایران بود که در جریان برگزاری پنجمین انتخابات ریاست جمهوری به این سمت انتخاب شد. در این انتخابات که ششم مرداد ۱۳۶۸ برگزار شد، وی از مجموع ۴/۱۶ میلیون رای ماخوذه ۵/۱۵ میلیون رای مردم را به خود اختصاص داد. تنها رقیب هاشمی رفسنجانی در این دور از انتخابات‌، عباس شیبانی بود. آقای هاشمی رفسنجانی پس از پیروزی انقلاب از سوی حضرت امام(ره) به عضویت شورای انقلاب درآمد و از همان بدو امر جزو شورای موسسین حزب جمهوری اسلامی شد. او در چهارم خرداد ۱۳۵۸ از یک سوء قصد توسط گروهک فرقان جان سالم به در برد. وی پیش از احراز مقام ریاست جمهوری، سه دوره رییس مجلس شورای اسلامی بود.
● ششمین انتخابات ریاست جمهوری
ششمین انتخابات ریاست جمهوری، ۲۱ خرداد ۱۳۷۲ برگزار شد و طی آن آقای هاشمی رفسنجانی از ۷/۱۶ میلیون رای ماخوذه، ۵/۱۰ میلیون آن را به خود اختصاص داد. احمد توکلی‌، عبدالله جاسبی و احمد طاهری‌، نامزدهای مطرح این دور از انتخابات ریاست جمهوری بودند. آقای هاشمی رفسنجانی تا زمان برگزاری هفتمین انتخابات ریاست جمهوری‌، در این سمت باقی ماند و سپس در پایان دو دوره ریاست جمهوری‌، از سوی رهبر انقلاب به ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزیده شد.
● هفتمین انتخابات ریاست جمهوری
هفتمین انتخابات ریاست جمهوری، دوم خرداد ۱۳۷۶ برگزار شد. آقایان سیدمحمدخاتمی‌، علی‌اکبر ناطق نوری‌، سید رضا زواره‌ای و محمد محمدی ری شهری نامزدهای این دوره از انتخابات بودند. در این انتخابات آقای سید محمد خاتمی از مجموع ۲۹ میلیون و ۷۶ هزار و ۷۰ رای ماخوذه، ۲۰ میلیون و ۷۸ هزار و ۱۷۸ رای مردم را به دست آورد.
برگزاری اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران در آذر ۱۳۷۶، برگزاری انتخابات سراسری سومین مجلس خبرگان در اول آبان ۱۳۷۷، انتخابات شوراهای شهری در هفتم اسفند ۱۳۷۷، انتخابات بیستمین دوره مجلس شورای اسلامی در ۲۹ بهمن ۱۳۷۸، و حادثه «۱۱ سپتامبر امریکا» از رویدادهای عمده دور اول ریاست جمهوری آقای خاتمی بود.
● هشتمین انتخابات ریاست جمهوری
هشتمین انتخابات ریاست جمهوری، روز ۱۸ خرداد ۱۳۸۰ برگزار شد. در این دور آقایان سیدمحمدخاتمی‌، احمد توکلی‌، علی شمخانی‌، عبدالله جاسبی‌، حسن غفوری فرد، منصور رضوی‌، شهاب الدین صدر، علی فلاحیان و مصطفی هاشمی طبا نامزدهای مطرح بودند. در این دور از انتخابات نیز آقای خاتمی توانست از مجموع ۲۸ میلیون و ۸۶ هزار و ۵۰۷ رای ماخوذه در داخل کشور و ۷۳ هزار و ۸۸۹ رای ماخوذه در شعبه‌های خارج از کشور، با ۲۱ میلیون و ۶۵۹ هزار و ۵۳ رای به عنوان هشتمین رئیس جمهور ایران برگزیده شود. حمله امریکا به عراق و افغانستان و ساقط شدن صدام و طالبان دراین دو کشور، برگزاری هفتمین دوره انتخابات مجلس ـ اسفند ۱۳۸۲ـ و خودکفایی گندم در سال ۱۳۸۳ ش. از مهمترین رویدادهای دوره دوم ریاست جمهوری آقای خاتمی بود.
● نهمین انتخابات ریاست جمهوری
نهمین انتخابات ریاست جمهوری، در دو مرحله و در روزهای ۲۷ خرداد و ۳ تیر ۱۳۸۴ صورت گرفت‌. آقایان محمود احمدی نژاد، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی‌، مهدی کروبی‌، محمدباقر قالیباف‌، مصطفی معین و علی لاریجانی نامزدهای این دوره بودند. محمود احمدی‌نژاد و علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی به دور دوم انتخابات راه یافتند. در دور دوم آقای محمود احمدی‌نژاد از مجموع ۲۷ میلیون و ۹۵۹ هزار و ۲۵۳ رای، ۷۸۲/۲۴۸/۱۷ رای را از آن خود ساخت و به عنوان نهمین رئیس جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی