اصلاح ساختار مدیریت شهری

مهم ترین مشکل زیست محیطی کلانشهر تهران آلودگی هواست. این مشکل جدی تنها به شهر تهران محدود نمی شود بلکه سایر کلانشهرهای کشور از جمله کرج، اهواز، مشهد، شیراز، تبریز و اراک نیز با این مشکل جدی روبه رو هستند. بنابراین آلودگی هوا با میزان جمعیت بالایی که در این شهرها هستند به یک چالش ملی تبدیل شده، به طوری که قانونگذار در ماده ۶۲ قانون برنامه چهارم به آن پرداخته است. سابقه تاریخی آلودگی هوا در ایران به سال ۱۳۵۰ بر می گردد که در آن سال اولین سمپوزیوم آلودگی هوا توسط شرکت ملی نفت برگزار شد. اما آنچه اهمیت دارد این است که از آن سال تاکنون نه تنها مشکل آلودگی هوای تهران حل نشده بلکه سال گذشته میزان روزهایی که شاخص آلودگی هوا بیش از حد مجاز بود، افزایش یافته است.
این به رغم تمام اقدامات موثری بوده است که طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ صورت پذیرفته است؛ اقداماتی همچون حذف سرب از بنزین مصرفی کشور، استقرار و ارتقای استانداردهای زیست محیطی خودروهای تولید داخل کشور، شروع به گازسوز کردن اتوبوس های درون شهری و توجه به سیستم حمل و نقل عمومی خصوصاً مترو. اما تمام این اقدامات برای حل معضل آلودگی هوای تهران کافی نبوده و امروز ترافیک و نتیجه آن آلودگی هوا همچنان خسارات فراوان اقتصادی و جانبی بر جای می گذارد.
شرایط ویژه شهر تهران تاثیر بسزایی بر آلودگی هوای این شهر دارد. جمعیت بالا و پراکنش نامناسب جمعیتی به گونه یی است که در ۶۶۳ کیلومتر مربع وسعت شهر تهران مناطقی وجود دارد که تفاوت جمعیت روز و شب آن تا ۱۰ برابر می رسد. وضعیت جغرافیایی و اقلیمی شهر تهران به گونه یی است که تهران از تمامی جهات به غیر از بخشی از جنوب و جنوب شرق توسط کوه ها و تپه ها احاطه شده و تبادل هوا در این مناطق با مشکل مواجه شده است.
در نواحی که کوه و تپه وجود ندارد به لحاظ همجواری با مناطق خشک و بیابانی ذرات معلق وارد هوای تهران شده و میزان آلودگی هوا را افزایش می دهد. به رغم وجود مشکلات اقلیمی مذکور باید اذعان داشت مهم ترین عامل آلودگی هوای شهر تهران آلاینده های متحرک است، به گونه یی که آلاینده های متحرک عامل تولید بیش از ۸۰ درصد آلودگی هوای شهر تهران است. در تهران سه میلیون و چهار هزار خودرو و دو میلیون و ۳۰۰ هزار موتورسیکلت وجود دارد. از آنجایی که سوخت توزیعی از لحاظ کیفی دارای استانداردهای لازم زیست محیطی نیست و نیز دارندگان این وسایل نقلیه نگهداری مناسبی از خودروها نمی کنند و تولیدکنندگان خودروها نیز در زمان تولید از قطعاتی استفاده می کنند که در زمان کوتاهی قابلیت خود را در محیط زیست از دست می دهند به میزان آلودگی هوا می افزاید. از مهم ترین مشکلاتی که شهر تهران از آن رنج می برد نبود مدیریت یکپارچه شهری است که اعمال هر نوع مدیریتی را با مشکل مواجه می سازد. از سوی دیگر امروزه در شهرهای پیشرفته به جای حضور فیزیکی بسیاری از فعالیت ها را می توان با استفاده از سیستم های الکترونیکی انجام داد و نمونه بارز آن تجارت الکترونیکی، خرید الکترونیکی و... است.
متاسفانه از آنجا که چنین امکانی در مجموعه مدیریت شهری وجود ندارد به ناچار سفرهای بسیار درون شهری در تهران انجام می شود، که میزان آن بالغ بر ۱۵ میلیون سفر در روز است. بیش از یک میلیون سفر با مترو و بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار سفر با اتوبوس انجام می پذیرد که با توجه با حجم سفرهای روزانه درصد کمی از آن را تشکیل می دهند.
آنچه مسلم است برای کاهش سفرهای غیر ضرور اصلاح ساختار مدیریتی شهر تهران از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است ولیکن برای سفرهای ضروری نیاز به افزایش ناوگان حمل و نقل عمومی موثر است.
با توجه به تکلیف قانون برنامه چهارم توسعه کشور و نیز قانون توسعه حمل و نقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت قرار است تا سال ۱۳۹۱ ، ۷۵ درصد از حمل و نقل شهر تهران با وسایط نقلیه عمومی صورت پذیرد که با توجه به اعتبارات تخصیص داده شده به این موضوع دستیابی به آن کمی دشوار به نظر می رسد.
متاسفانه هر سال پس از ماه های دی و بهمن و اسفند آلودگی هوای تهران به فراموشی سپرده شده یا پیشبرد اهداف آن دچار سیاست زدگی می شود. به رغم اینکه آلودگی هوا پدیده نادری نیست که حل آن بغرنج باشد و شهرهای متعددی در دنیا توانسته اند با برنامه ریزی این معضل را حل کنند، اما هنوز هر ساله شاهد روزهایی هستیم که آلودگی هوا بیش از حد مجاز می شود.
برای حل معضل آلودگی هوا راهکارهای متعددی وجود دارد که می تواند مورد توجه قرار گیرد. از جمله می توان به داشتن مدل مدیریتی شخصی و دینامیک با استفاده از الگوی توسعه پایدار شهری و تجربیات کشورهای دیگر جهت کاهش آلودگی هوا، تقویت بخش های علمی و پژوهشی و اجرای تحقیقات کاربردی، آموزش و توسعه فرهنگ محیط زیست در سطوح مدیریتی و جامعه جهت افزایش مشارکت برای کاهش آلودگی هوا، تقویت بخش های غیردولتی جهت اجرای مسوولیت های کاهش آلودگی هوا، گسترش و بهبود سیستم حمل و نقل عمومی تلفیقی، مدیریت یکپارچه پایش و فعالیت ها توسط مراجع ذی صلاح، مدیریت ترافیک و توسعه فرهنگ صحیح رانندگی، منطقی کردن قیمت حامل های انرژی، ایجاد و توسعه زیر ساخت ها به خصوص سیستم های الکترونیک شهری، استفاده از سیاست های تشویقی مانند تشکیل صندوق محیط زیست برای کمک به کاهش آلودگی هوا، استفاده از سیاست های بازدارنده مانند برخورد با تولید و توزیع کنندگان حامل های انرژی با کیفیت پایین و برخورد با خودرو سازانی که استانداردهای زیست محیطی را رعایت نمی کنند، اشاره کرد.
آنچه مسلم است وجود مدیریت یکپارچه شهری است که می تواند تمام این سیاست ها را به صورت مناسب مدیریت کند، به همین دلیل اولویت اصلی برای کاهش آلودگی هوا در شهر تهران مدیریت یکپارچه شهری است.

سیدمحمد مجابی
مشاور محیط زیست شورای شهر

منبع : روزنامه اعتماد