ایلات و طوایف کولی

همان‌طور كه پیشتر نیز گفته شد، كولی‌ها در سرتاسر ایران به ویژه در خطه جنوب و شمال كشور به شكل پراكنده‌ای زندگی می‌كنند. این گروه اجتماعی را می‌‌توان در شمال شرقی و شمال غربی نیز مشاهده كرد. در برخی از مناطق گروهی از طوایف كولی‌ها یكجانشین شده‌اند، ولی ساخت اجتماعی خود را حفظ نموده‌اند. از جمله این طوایف می‌توان به طوایف كولی ساكن در استان مركزی و خوزستان اشاره كرد كه به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می‌گیرند:
طایفه كولی بیت طاووس : عده‌ای از كولیان به نام طایفه بیت طاووس در استان خوزستان زندگی می‌‌كنند و اغلب چادرنشین هستند. مانند هندیجان، ماهشهر، بهبهان، مسجد سلیمان، شوشتر، دزفول، اهواز، آبادان و ... زندگ یكجانشینی اختیار كرده‌اند. این عده كه به زبانهای عربی، لری، بختیاری و شوشتری تكلم می‌كنند، خود را ا اقوام ایرانی می‌دانند، اما اكثر محققین و پژوهشگران اجتماعی عقیده دارند كه این گروه از شبه قاره هند به ایران و سایر كشورها مهاجرت كرده‌اند. از ویژگی‌های بارز كولی‌های خوزستان این است كه به هیچ یك از ایلات و عشایر ایران وابستگی نسبی ندارند و همیشه به صورت خوش‌نشین با زندگی فقیرانه می‌سازند و از یكجانشینی و اشتغال بیزارند. از دیگر طوایف كولی در استان خوزستان می‌توان به «كابلی‌ها» در ماهشهر، هندیجان شهرك جایزون، و به طایفه «سیه كلون» در شوشتر كه به غلامزادگان جابر معروف‌اند و به دلاكی اشتغال دارند، اشاره كرد. «توشمال‌ها» یا مطرب‌ها و مسگرها در منطقه بختیاری و «غربتی‌ها» مهاجر از ناحیه جنوب شرقی استان (فارس) كه هر ساله به خوزستان می‌آیند. از دیگر گروه‌های كولی‌ها هستند.
طایفه اسدی‌ : این طایفه كولی با اسكان عشایر بختیاری، در سال‌‌های اخیر از الیگودرز به خمین در استان مركزی مهاجرت كرده و در اطراف آن شهر ساكن شده‌اند. كولی‌های یاد شده در اوایل بهار از طریق روستاهای قره‌كهریز گلجین آباد، عقیل‌آباد، گوار، ‌اراك، سنجان، رباط، قدمگاه، بازنه و هفت امارت كوچ می‌‌كنند و اواخر پاییز مجدداً به خمین باز می‌‌گردند. برخی از اوقات نیز به سمت جنوب ایران یعنی به شهرهای شوشتر، دزفول و اهواز عزیمت می‌كنند.
طایفه نجفی : این طایفه كولی در سال‌‌های اخیر در اطراف خمین ساكن شده و در فصول مختلف جهت عرضه كالا و یا معامله الاغ و یا چیزهای دیگر به سردسیر و گرمسیر كوچ می‌كنند. مسیر سردسیر آن‌‌ها به طرف اراك، رباط، قدمگاه، شاه زند، آستانه، زیرآباد، كتیران علیا، چاقاسیا، گل زرد، هرون، جلال‌آباد، كره، حصاره،‌ سرپل روآب و بالعكس به طرف خمین می‌باشد. و در فصل زمستان به طرف گرمسیر - شوستر دزفول و اهواز - كوچ می‌كنند.
سایر كولی‌ها : در سایر مناطق مركزی ایران گروه‌های دیگر كولی نیز هستند كه با تغییر فصول به كوچ دست می‌زنند : اوایل بهار تعدادی از خانوادههای كولی از اطراف شهرستان بم و گل بافت كرمان (كوی شاهسواران) به شهر اراك آمده و تا آواخر پاییز در آنجا به سر می‌برند. مردان در چادر می‌مانند و زنان و بچه‌ها به گدایی و فال‌بینی می‌پردازند. تعدادی خانوار كولی نیز هر سال از اوایل بهار تا اواخر پاییز به اراك می‌آیند و در نزدیك فلكه امام، چادرهای خود را برپا می‌كنند. از اواخر پاییز تا آخر زمستان به اطراف شهرهای دهلران، پل دختر، شوشتر و دزفول كوچ می‌كنند. زبان آنان لری آمیخته با گویش فارسی است.