کارکرد اجتماعی شعر و ادبیات

هنر از آنجا که زاییده اندیشه و احساس آدمی است، قدمتی به درازای خلقت بشر دارد. این ویژگی که گوهری بی‌بدیل از وجوه عالی تمایز آدمی از نوع حیوان است و از این منظر، معجزه بزرگ آفرینش است که خداوند به واسطه آن بر خود آفرین فرستاده، بدان مباهات می‌کند (تبارک‌الله احسن الخالقین) ادبیات نیز که می‌توان آن را عالی‌ترین مظهر تظاهرات هنری دانست از چنین قدمتی بهره وافی دارد و همگام با خلقت و رشد عقلی، اجتماعی و فرهنگی انسان شانه به شانه تاریخ سائیده است. کسی به حقیقت نمی‌داند اولین جملات ادبی را کدامین بشر و در کدام عصر ابراز نمود؟ اما آیا آدم ابوالبشر در نیایش‌های تضرعانه خویش نکوشیده است تا با کلامی زیباتر و متفاوت از کلام معمول، خداوند را بستاید و عذر گناه خویش طلب کند؟ از آن زمان که انسان اولیه به غارها روی آورد و کوشید تا منویات خود را بر دیوارهای سنگی نقاشی کند، می‌دانست که باید ابزاری موثرتر برای ابراز آنچه در درون او می‌گذشت بیابد واین نیاز مشق اولیه هنر و به‌تبع آن ادبیات بود.
“ویل دورانت” در خصوص پیدایش ادبیات می‌گوید: “ابتدای مرحله انسانیت را باید هنگام پیدایش کلمه و کلام دانست. با همین وسیله بود که انسانیت انسان آشکار شد... ادبیات )literature( علی‌رغم آنچه از خود این کلمه بر می‌آید و دلالت بر نوشته و حروف )letters(‌می‌کند، در آغاز پیدایش بیشتر کلماتی بوده که گفته می‌شده، نه حروفی که نوشته می‌شد. ادبیات از آوازها و ترانه‌های دینی و طلسم‌های ساحرانه سرچشمه می‌گیرد که معمولا کاهنان آنها را تلاوت می‌کرده‌اند و ازدهنی به دهنی انتقال می‌یافت.”(۱) با تشکیل اولین اجتماعات بشری و رشد روابط عقلی و عاطفی انسان، ادبیات نیز به صورت‌های مختلف رخ نموده تا حاصل دغدغه‌های درونی آدمی باشد. کلام ادبی که از سرودهای موزون دینی آغاز گردیده بود به تدریج نسج و گسترش یافت و در طی قرون، شقوق مختلف ادبیات را نظیر داستان، ضرب‌المثل، افسانه‌های دینی و حماسی، نثرهای ادبی و بالاخره شعر که عالی‌ترین نوع از انواع ادبی است پدید آورد و هر یک از این انواع، جایگاه مستحکمی در میان اقشار مختلف جامعه به دست آوردند و آنچنان با زندگی روزمره بشر گره خوردند که گویی با ملزومات حیات نظیر آب، غذا، مسکن و هوا همراهی و همتایی می‌کنند و شعر و کلام منظوم در این میان گوی سبقت را از سایر انواع ربوده است. با نگاهی اجمالی به تاریخ ادبیات،‌ردپای شعر را در تمامی قرون و اعصار و در میان تمامی اقشار جامعه به‌وضوح می‌بینیم. از مسجد و کلیسا و کنیسه گرفته تا قهوه‌خانه و بازار و دربار سلطان، همه‌جا شعر با کارکرد خاص خویش حضور دارد. از سیر تحول شعر و فراز و نشیب‌های تاریخی آن که بگذریم، در خصوص جایگاه ادبیات در اجتماعات امروزی و کارکردهای مختلف آن موارد بسیاری را می‌توان برشمرد که در ذیل نمونه‌هایی از آن را می‌آوریم؛
۱) آمیختگی کلام روزمره با سخن ادبی:
ادبا وجه تمایز کلام ادبی بخصوص شعر را با سخن معمول، خیال‌انگیزی و بهره‌مندی آن از آرایه‌ها و زیبایی‌های ادبی می‌دانند. احساس واندیشه متمایزی که بر روح ادبیات حاکم است، کلامی را پدید می‌آورد که با سخن روزمره متفاوت است اما امروزه مرز میان این دو به باریکی مویی است و شاهد آن، کثرت استعمال ابیات و مصراع‌هایی است که در طول زمان به صورت ضرب‌المثل در آمده و در محاورات مختلف استفاده می‌شود.
نظیر:
آن دم که دل به عشق دهی خوش دمی بود
در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست
(حافظ)
ره نیکمردان آزاده‌ گیر
چو ایستاده‌ای دست افتاده گیر (سعدی)
زلیخا گفتن و یوسف شنیدن
شنیدن کی بود مانند دیدن (سعدی)
با سیه دل چه سود گفتن وعظ
نرود میخ آهنین در سنگ (سعدی)
از تنگی چشم فیل معلوم شده
آنان که غنی‌ترند محتاج‌ترند
شیشه نزدیک‌تر از سنگ ندارد خویشی
هر شکستی که به ما می‌رسد از خویشتن است (صائب تبریزی)
سعدیا چند خوری چوب شترداران را
می‌توان صرف‌نظر کرد شتر دیدی؟ نه(سعدی)
ما نمانیم و عکس ما ماند
کاردنیا همیشه برعکس است
ضرب‌المثل‌ها و داستان‌های کوتاه نیز کاربردهای خاص خویش را در سخنان روزمره دارند و به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرند.
۲) ادبیات مختص گروه سنی خاصی نیست:
این موضوع را می‌توان از شاخه‌های مختلف به‌وجود آمده در ادبیات مانند “ادبیات کودکان و نوجوانان، ادبیات بزرگسالان،‌شعر بانوان و...” یافت. کودکان از دوران طفولیت به وسیله لالایی‌ها، متل‌ها، افسانه‌ها و داستان‌های شیرین کودکانه با دنیای رنگین ادبیات آشنا می‌شوند و در صورت علاقه در تمامی مراحل سنی اعم از نوجوانی، جوانی و کهنسالی همواره اشعاری متناسب با سن و نوع اندیشه و ذوق خویش می‌یابند وهرگز کمبودی از این حیث وجود نخواهد داشت.
۳) همه اقشار جامعه به نوعی با ادبیات سروکار دارند:
هیچ طبقه و قشری از اجتماع نیست که از شعر، ضرب‌المثل و داستان بهره خاص خویش را نبرده باشد. رانندگان خودروها همواره در پشت خودرو خود اشعار خاصی را می‌نویسندکه نمایانگر نوع بینش این طبقه است و در صورت گردآوری می‌توان بدان نام ادبیات جاده‌ای نهاد. کارگران و بناها، اشعار مخصوصی را در هنگام کار زمزمه می‌کنند. به همین ترتیب طبقات دیگر نظیر ملوانان، کشاورزان، ماهیگیران، نمدمالان و... هریک اشعاری متناسب با نوع شغل و نوع نگرش خود دارند. جایگاه شعر در میان طبقات بالای اجتماع و افراد باسواد نظیر علما، عرفا، وعاظ، محصلان، مدرسان، اهل سیاست وغیره نیز که اظهر من الشمس است و نیاز به اطاله کلام نیست.
۴) ادبیات، گره‌گشاست:
گاه در روند روزمره زندگی، مشکلاتی پیش می‌آید که کلام ادبی در حل آن، مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم دارد. نظامی عروضی در “چهار مقاله” داستانی را نقل می‌کند که ذکر خلاصه‌ای از آن خالی از لطف نیست؛ امیرنصربن احمد سامانی که معاصر رودکی است، سالی به هرات سفر می‌کند تا فصلی را در آنجا اقامت نماید. آب و هوای خوش و نعمت‌های فراوان باعث می‌شود تا پادشاه سامانی بازگشت خویش را به تاخیر افکند و با دفع الوقت، چهار سال در هرات بماند. لشکریان و همراهان خسته از فراق خانواده و شهر و دیار، در حالی که هیچ یک جرات درخواست مراجعت از پادشاه را ندارند به رودکی، شاعر بزرگ دربار سامانی متوسل می‌شوند تا در ازای دریافت پنج هزار دینار پادشاه را مایل به بازگشت به بخارا کند. از این جا به بعد داستان از زبان نظامی شنیدنی است؛ “رودکی قبول کرد، او می‌دانست که نثر در امیر اثر نکند، به نظم روی آورد. قصیده‌ای بگفت و به وقتی که امیر به شراب نشسته بود درآمد و به جای خویش بنشست، چنگ برگرفت و در پرده عشاق این قصیده آغاز کرد:
بوی جوی مولیان آید همی
یاد یار مهربان آید همی
رود آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی
ای بخارا شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی
چون رودکی بدین‌بیت رسید، امیر چنان منفعل گشت که از تخت فرود آمد و بی‌کفش، پای در رکاب اسب آورد و رو به بخارا نهاد چنانکه کفش و اسباب او را دو فرسنگ در پی امیر بردند و آنجا در پای کرد و عنان تا بخارا هیچ جای بازنگرفت. (۲)
مشابه این واقعه البته به صور دیگر شاید در زندگی اغلب ما وجود داشته باشد. چه بسیار اختلافاتی که با سخنان حکمت‌آمیز یا نصایح ادبی بزرگی برطرف می‌شود و در این میان شعر، داستان‌های حکمی، سرگذشت‌ها و ضرب‌المثل‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.
۵) شعر و ادبیات، متحول‌کننده است:
سرگذشت بزرگان علم و ادب مشحون از حوادثی است که در شخصیت و نگرش آنان رخ داده است و بسیاری از این تولدهای دوباره با یک شعر یا نکته ادبی آغاز می‌شود .گاه بیتی یا جمله‌ای، چنان تاثیری عمیق در جان آدمی به جای می‌گذارد که زمینه‌ساز تحولی بزرگ در شخص می‌شود. سرگذشت بزرگانی همچون سنایی غزنوی، ناصر خسرو، فضیل ایاز و... شواهدی است بر این مدعا. در احوالات ناصرالدین شاه آورده‌اند که در هنگام خشم، فرمان‌های ناروا صادر می‌کرد و پس از فروکش کردن خشم، نادم و پشیمان می‌گشت. روزی از درویشی علاج کار خواست. درویش انگشتری به او داد که بر نگین آن این جمله زیبا نقش بسته بود: “این نیز بگذرد.” از آن پس پادشاه هرگاه خشمگین می‌شد با نگاهی به کلام منقوش انگشتر بر خشم خویش فائق می‌آمد.
۶) شعر،‌بهترین ابزار آموزش:
شعبات مختلفی از علوم ادبی و معرفتی، شعر را بهترین ابزار آموزش خویش یافته‌اند. عرفای بزرگ همچون مولانا، حافظ، عطار ودیگران ناب‌ترین آموزه‌های عرفانی خود را به رشته نظم کشیده‌اند و شیخ اجل سعدی، تلخی نصایح اخلاقی و اجتماعی را با شهد شعر به مذاق طالبان، شیرین و گوارا نموده است. در برخی موارد صاحبان ذوق حتی علوم دیریاب و مشکل نظیر صرف و نحو عربی را به صورت شعر درآورده‌اند مانند “الفیه ابن مالک” که تمامی صرف و نحو عربی را در هزار بیت به رشته نظم کشیده و یا کتاب “نصاب الصبیان” اثر “ابونصر فراهانی”(۳) که لغات و اصطلاحات عربی را در قالب شعر فارسی آموزش می‌دهد. در علم نجوم نیز به اشعاری این‌گونه بر می‌خوریم چنان‌که شاعری دوازده برج فلکی را در بیتی این‌گونه آورده است؛
چون حمل چون ثور چون جوزا و سرطان و اسد
سنبله، میزان و عقرب، قوس و جدی و دلو و حوت
و یا شاعر دیگری، ماه‌های رومی را این‌گونه به نظم درآورده و یادگیری آن را آسان نموده است؛
دو تشرین و دو کانون و پس آنگه
شباط و آذر و نیسان ایار است
حزیران و تموز و آب وایلول
نگهدارش که از من یادگار است
ناگفته پیداست که شعر هرگاه به کمک آموزش آمده، فراگیری علوم را سهل و راحت نموده است.
۷) و بالاخره شعر بهترین وسیله ابراز احساسات:
‌شعر، زبان حالات گوناگون بشر است. چندانکه می‌توان از ابیاتی که شخص بر زبان می‌آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط‌انگیز بر زبان می‌راند و این‌گونه خرسندی خویش را ابراز می‌کند و یا برعکس، در لحظه‌های اندوه و غم ابیات حزن‌انگیز و محزون. این حرکت در واقع نوعی تخلیه انرژی مثبت یا منفی است و به صورت یک کنش طبیعی در اغلب افراد اجتماع دیده می‌شود. گاه حتی از طریق اشعاری که شخص بر زبان می‌آورد می‌توان به سطح فکر، شخصیت، میزان اعتقادات و یا حتی طبقه اجتماعی فرد پی برد. پس می‌توان به راحتی عنوان نمود که شعر بهترین معرف شاعر خود و یا کسی است که آن را قرائت می‌کند.
آنچه گذشت تنها گوشه‌ای از کارکرد اجتماعی شعر و ادبیات و نقش و جایگاه این هنر شریف واساطیری در میان لایه‌های مختلف اجتماع است که حکایت از پیوندی گسست‌ناپذیر با زندگی روزمره بشر دارد و بی‌شک موارد بسیار دیگری را می‌توان بر آن افزود که باعث اطاله کلام خواهد شد و پسندیده نیست. اما به حکم “مشت نمونه خروار” و “در خانه اگر کس است یک حرف بس است” به همین مختصر قناعت می‌شود. باشد که مطابق سنت دیرینه ادبیات که همانا زایندگی آن است، روز به روز بر خلق نوبران این ودیعه الهی افزوده گشته و بزرگان متعهد، با خلق آثار ارزشمند همچنان به رسالت انسان‌سازی خویش ادامه دهند چرا که؛
مثل مرد هنرمند به شمعی ماند
که شب و روز برای دگران می‌سوزد

حیدر رحیمی
پی‌نوشتها:
-۱ ویل دورانت، مشرق زمین گاهواره تمدن، صص۸۸ و ۹۴
-۲ نظامی عروضی، چهار مقاله، صص ۷۹-۷۸
-۳ ابونصر فراهانی بجستانی در اوایل قرن هفتم هجری می‌زیست. او کتاب “فقه الشیبانی” موسوم به جامع‌الصغیر را نیز به نظم درآورده است.

منبع : روزنامه رسالت