در نظام آموزش فنی و حرفه‌ای و تربیت حرفه‌ای- اقتصادی ـ بخش اول

● اشاره:
آن چه که در پی می‌آید اولین بخش از پژوهشی است که توسط مهندس ابراهیم آزاد در کمیته‌ی مولفه‌های اصلی آموزش و پرورش طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش انجام گرفته است.
سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران به دنبال بررسی موضوع تحول و نوسازی نظام آموزشی کشور، جهت تسهیل دسترسی خبرنگاران و سیاست‌پژوهان حوزه‌ی آموزش و پرورش خلاصه ‌این پژوهش را منتشر می‌کند.
● مقدمه:
آموزش‌های فنی‌و‌حرفه‌ای در دسته‌بندی‌های رسمی، غیررسمی و سازمان نایافته صرف نظر از حوزه‌ی شمول آن‌ها همواره در تعامل با محیط بیرونی خویش هستند، درجه‌ی این تعامل بستگی به روش اجرای آموزش‌های فنی وحرفه‌ای در هر کشور دارد. هراندازه آموزش‌های فنی وحرفه‌ای در انحصار دولت‌ها باشد و یا به عبارت بهتر اجرای آن در مدرسه و با هزینه‌ی دولت انجام گیرد، به همان نسبت درجه‌ی تعامل با محیط آن‌ها کم و یا زیاد می‌شود. این تعامل با محیط بیرونی برای آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به منزله‌ی روحی است که در کالبد آن دمیده می‌شود. بنابراین حرکت در فضای بدون تعامل با محیط بیرونی برای این نوع از آموزش‌ها به معنی تمایل به سمت برنامه‌ریزی غیرتعاملی و واکنشی است. بسیاری از نظام‌های آموزش فنی و حرفه‌ای برای پاسخ‌دهی به دنیای کار به شکل دولتی، غیردولتی، خویش فرمایی ناگزیر شده‌اند از این جهت‌گیری دوری نمایند و درجه‌ی تعامل خویش را با محیط افزایش دهند. بدیهی است این افزایش مستلزم بررسی شرایط محیط بیرونی، از دیدگاه فرصت‌ها و تهدیدها و برقراری توازن با تغییر شرایط درونی یعنی شناخت نقاط قوت و ضعف سیستم خواهد بود که پیچیدگی را نیز باعث می‌شود. در دنیای کنونی که سرعت تغییرات و آهنگ آن گاهی چنان شتاب دارد که برنامه‌ریزی را غیرممکن می‌سازد، تصور پایداری در شرایط ثابت ( = استاتیک )، تصوری گمراه کننده و باطل است.
هر سازمان و نظامی چنان‌چه تمایل به پایداری دائم داشته باشد، بدیهی است که باید به تغییر بیندیشد و حرکت خویش را بر مبنای " فقط تغییر پایدار است " هم‌آهنگ نماید.
شاید این وضعیت در نگاه اول بدیهی به نظر برسد، اما بسیاری از سازمان‌های امروزی به ویژه در جهان سوم و حتی کشورهای در حال توسعه در دو دهه‌ی اخیر با تصور استاتیک بودن شرایط ، دچار چالش‌های جدی شده‌اند. بحران اقتصادی شرق آسیا در سال‌های انتهایی قرن بیستم و تحولات بعد از آن یکی از صدها موردی است که می‌شناسیم. فضای امروز دینامیکی است که هم‌آهنگی با این فضا مستلزم اندیشه‌ی غیراستاتیک در حوزه‌ی نظر و عمل می‌باشد. برنامه‌ریزان آموزشی استراتژیک ( = راهبردی) با درک شرایط برای اصلاح نظام‌های آموزشی به منظور استقرار یک نظام کارآمد در همه‌ی دوره‌های تحصیلی تحلیل محیط بیرونی و درونی را به عنوان نقطه‌ی عزیمت و شروع برنامه‌ریزی مورد توجه قرار داده‌اند و برنامه‌ریزی تعاملی حاصل این اندیشه است.
آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در ایران با قدمت حدود ۸۵ سال، از زمان تأسیس اولین هنرستان در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی در تهران تاکنون با فراز و فرودهای فراوانی روبه‌رو بوده است. برخی از این فراز و فرودها ناشی از تغییرات محیطی شامل فناوری و پیچیدگی در محل کار بوده است و برخی دیگر ناشی از تغییرات سیاسی و تصمیمات متأثر از همکاری‌های بین‌المللی که در هر قرارداد توسعه‌ی صنعتی برای تأمین نیروی انسانی نظام آموزش فنی و حرفه‌ای متناسب آن وارد کشور شده است. همه‌ی این حرکات انجام شده نامتناسب نبوده است؛ بلکه باید اذعان کرد که بسیاری از این همکاری‌ها بسترساز حرکت‌های بعدی، چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد از آن گردید. در این راستا آن‌چه که باید مورد توجه برنامه‌ریزان قرارگیرد، تعیین مسیر همراه با ارتقاء است که متأسفانه به آن توجه نشده است؛ از جمله‌ی آن‌ها تعیین ظرفیت آموزش‌های فنی و حرفه‌ای بدون نگاه به ظرفیت‌های جذب و توسعه‌ی کشور بوده است. شاید بهترین دلیل آن عرضه محوری آموزش‌های مذکور به جای تقاضا محوری و یا حرکت‌های شتاب زده در توسعه‌ی کمی بوده است. دست‌کم مقایسه‌ی سهم آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در سال‌های ۱۳۵۸ ، ۱۳۷۱ و اکنون ( ۱۳۸۵، تاریخ انجام این پژوهش) این موضوع را روشن‌تر می‌کند.
در سال ۱۳۵۸ سهم آموزش‌های فنی و حرفه‌ای از کل آموزش متوسطه با احتساب نوبت دوم ۲/۲۱ درصد بوده است که با حذف نوبت دوم هنرستان‌ها این نسبت به ۱۶ درصد کاهش پیدا کرد.
تا سال ۱۳۷۱ این نسبت کاهش داشت که میانگین کشوری آن به ۳/۱۲ درصد رسید. بعد از سال ۱۳۷۱ در یک مسیر شتاب‌دار و شاید بی‌برنامه و یا استبداد عددی این سهم به ۳۷ درصد رسیده است. نگاه اول به این روند نزولی و صعودی ممکن است غرورآمیز و قابل دفاع باشد، اما تنوع و تعدد رشته‌های تحصیلی، کاهش تدریجی سرانه‌های دانش‌آموزان فنی و حرفه‌ای در مقایسه با تعداد کلان دانش آموزان، نرخ تورم بسیار بالا و گرانی بیش از ۱۰۰۰ درصدی تجهیزات، ماشین‌آلات نشان‌دهنده‌ی افول کیفیت این آموزش‌ها است. بازدیدهای انجام شده از ۲۵ استان کشور طی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ به منظور اعتباربخشی کتاب‌های درسی و مقایسه‌ی استانداردهای برنامه‌های درسی با وضعیت موجود حاکی از آن بود که اکثر برنامه‌های درسی در اجرا با تنگنا به لحاظ تجهیزات، فضای کالبدی، نیروی انسانی و تسهیلات روبه‌رو بودند. این تنگنا در رشته‌های مختلف و زمینه‌های خدمات، کشاورزی و صنعت متفاوت بود و در بسیاری از رشته‌ها در نقطه‌ای بحرانی قرار داشت.
بنابراین نگاه به وضعیت موجود ضرورت توسعه‌ی این آموزش‌ها را بر محور کیفیت منتفی نمی‌کند. اما تردید در این حرکت را نیز هم‌چنان همراه دارد. شاخص‌های مقایسه وضع موجود با مطلوب ،چه مطلوبی که تصویر آن را داریم و چه مطلوبی که باید آن را ترسیم کنیم، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است که این مطالعه‌ی اسنادی به دنبال تدوین آن شاخص‌ها و به عبارت بهتر ارائه‌ی تصویری مطلوب و مقایسه آن با وضع موجود و تعیین فاصله است.
● هدف تحقیق:
مشخص کردن نقاط قوت و ضعف در تربیت حرفه‌ای- اقتصادی و نظام آموزش فنی و حرفه‌ای و تبیین آن‌ها با توجه به مؤلفه‌های اصلی
● سؤالات تحقیق:
۱) وضعیت مطلوب تربیت حرفه‌ای – اقتصادی دانش‌آموزان چگونه است؟
۲) وضعیت موجود تربیت حرفه‌ای - اقتصادی دانش‌آموزان چگونه است؟
۳) وضعیت مطلوب نظام آموزش فنی و حرفه‌ای چگونه است؟
۴) وضعیت موجود نظام آموزش فنی و حرفه‌ای چگونه است؟
۵) نقاط قوت و ضعف تربیت حرفه‌ای - اقتصادی چیست؟
۶) نقاط قوت و ضعف نظام آموزش فنی و حرفه‌ای چیست؟
۷) نقاط قوت و ضعف تربیت حرفه‌ای – اقتصادی به کدامیک از مؤلفه‌های اصلی مرتبط است؟
۸) نقاط قوت و ضعف نظام آموزش فنی و حرفه‌ای به کدامیک از مؤلفه‌های اصلی مرتبط است؟
۹) چالش‌های مقدماتی تربیت حرفه‌ای – اقتصادی و نظام آموزش فنی وحرفه‌ای و راه‌کارهای آن‌ها کدام است؟
● روش‌شناسی تحقیق:
▪ مبانی جست‌وجوی نظری:
با توجه به این نکته که آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در ایران از فقر پژوهشی به‌ویژه در حوزه‌ی پژوهش‌های بنیادی و کاربردی به معنای کاربرد نظریه‌ها در حوزه‌ی عمل در تنگنا قرار دارد، لذا بدیهی است که این تنگنا مانع از ترسیم نیمرخ آموزش فنی و حرفه‌ای در کشور شده است؛ تا جایی که نمی‌توان در مورد آن تحلیلی نزدیک به نقطه‌ی هدف ارائه داد. این محدودیت و تأکید مطالعه بر مرور پژوهش‌ها و اسناد موجود، نگارنده را بر آن داشت که تمام منابع مرتبط با تربیت حرفه‌ای ـ اقتصادی و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای را که به صورت پژوهش، مرور ادبیات، مقاله، کتاب، توصیه‌نامه‌های بین‌المللی، تجارب آموزش فنی و حرفه‌ای سایر کشورها (نگاه تاریخی) و تجارب موجود کارشناسی خویش را مطالعه‌ی نقادی ـ تحلیلی کرده و نتایج آن را ارائه دهد.
برخی از مهم‌ترین منابع و اسناد عبارتند از:
ـ دانشنامه‌ی اقتصاد آموزش و پرورش؛ جلد ۳ و ۴
ـ آموزش و پرورش ایران ۱۴۰۰ مجموعه دوّم، سوّم، پنجم و هشتم
ـ آموزش فنی و حرفه‌ای در قرن ۲۱ ـ ۱۳۸۲
ـ توصیه‌ نامه‌ی یونسکو سازمان بین المللی کار ـ ۲۰۰۲
ـ مدیریت نظام‌های آموزش و تربیت حرفه‌ای ـ ۱۳۸۴
ـ جهت‌دهی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای توسعه‌ی پایدار ـ ۲۰۰۴
ـ سیرتکوینی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در ایران ـ ۱۳۷۳
ـ طرح اصلاحات کیفی در نظام تعلیمات حرفه‌ای ـ فنی کشور ـ ۱۳۵۱
ـ آموزش تکنیسین ـ ۱۳۷۱
ـ چکیده تحقیقات آموزش‌های فنی و حرفه‌ای؛ جلد ۱ ، ۲ ، ۳ و ۴
ـ یادگیری خود اتکاء در آموزش‌های فنی و حرفه‌ای ـ ۲۰۰۳
ـ برنامه‌ریزی استراتژیک در نظام آموزشی
پراکندگی موضوعات در منابع فوق‌الذکر امکان تحلیل حول مؤلفه‌های واحد را غیرممکن ساخت. بنابراین پژوهشگر با توجه به تجارب، تصمیم گرفت هر یک از منابع را از دیدگاهی انحصاری مطالعه و نتایج مطالعه را با دیدگاه فرصت‌ها و تهدیدها و مبانی نظری تحلیل و ارزیابی نماید.
جدول منابع فوق‌الذکر به همراه دیدگاه‌های تعیین شده توسط پژوهشگر در تصویر پیوست به انتهای پیام موجود است.
بر این اساس برای تلفیق نتایج و جهت‌دهی آن‌ها به سمت فرصت‌ها و تهدیدها، شهود مبتنی بر تجربه‌ی پژوهشگر در آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به عنوان شاخص مورد توجه قرار گرفت. علاوه بر آن هر یک از نتایج با جهت‌گیری سند چشم انداز بیست ساله‌ی کشور مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام که توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده است، مقایسه و در صورت عدم تزاحم و تقویت حرکت بر آن تأکید شد. اگرچه نگارنده معتقد است که فرصت‌ها و تهدیدها می‌تواند در حوزه‌ی درونی نیز به صورت لایه‌ای، از یک جایگاه به جایگاه بعدی نیز تحلیل شود؛ اما چون بنابر این اصل صرفاً این موارد باید به صورت بیرونی تحلیل گردد، لذا از وجه درونی آن صرف نظر شده است.
برای مشاهده جداول فهرست نقاط ضعف و قوت، و فرصت‌ها و تهدیدهای نظام آموزش فنی و حرفه‌ای به تصاویر پیوست به انتهای پیام مراجعه شود.

منبع : خبرگزاری ایسنا