فناوری اطلاعات و مشکلات اخلاقی جدید

بحث اخلاق حداقل در سه حوزه مباحث فرااخلاق، اخلاق توصیفی و اخلاق هنجاری مطرح است که مکاتب اخلاقی و اخلاق کاربردی دو زیرشاخه مربوط به اخلاق هنجاری هستند.
در دنیای معاصر به اخلاق کاربردی که یکی از زیرشاخه‌های الحاقی به رشته فلسفه اخلاق است و به ارزش‌های عملی رفتار انسان‌ها در حوزه‌های خاص مربوط می‌شود، بسیار اهمیت داده می‌شود. موضوعاتی مانند اخلاق پزشکی، اخلاق زیست محیطی، اخلاق روزنامه نگاری، اخلاق تجارت و همچنین اخلاق فناوری اطلاعات در ذیل رشته علمی اخلاق کاربردی قرار می‌گیرد.
اخلاق فناوری اطلاعات موضوعی میان‌رشته‌ای است که بحث درباره‌ آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزه‌ اخلاق و حوزه‌ فناوری اطلاعات است؛ این بحث به مسائلی می‌پردازد که کاربرد و گسترش فناوری اطلاعات موجب آن شده است.
در کشورمان از عمر وب حدود ۱۵ سال می‌گذرد و فرصت‌هایی برای ابلاغ پیام‌های فرهنگی خویش به دست آورده‌ایم که در طول تاریخ بی‌سابقه بوده است. ما می‌توانیم فعالیت‌هایی صورت دهیم که در طول قرون گذشته امکان آن فراهم نبوده درحالی‌که انبوهی از اطلاعات فرهنگ غرب حدود یک قرن و نیم است که گوش مردم دنیا را پر کرده است. البته باید توجه داشت که این فرصت در صورتی که به خوبی مدیریت نشود و اصحاب رسانه به کمک آن نیایند کم کم رنگ می‌بازد و فضای جذاب خویش را ازدست خواهد داد.
اگر چالش‌های آن برجسته‌تر نشان داده شود، فرصت‌سوزی جای آن را خواهد گرفت. در عین حال اگر به چالش‌های آن نیز توجه نشود، مشکلاتی پدید خواهد آورد که ممکن است شکست‌هایی برایمان به بار بیاورد که احیانا جبران‌ناپذیر باشد.
هدف بحث از اخلاق فناوری اطلاعات این است که به سووالاتی پاسخ دهد که مربوط به بنیان‌های ارزشی افعال و مسوولیت‌های افراد در حوزه فناوری اطلاعات است. علاوه بر آن می‌توان از سیاست‌های دولتی و زیربناهای ارزشی قوانین و مقررات حاکم بر نهادهای دولتی و غیردولتی در قبال زیربناهای اخلاقی حوزه‌ فناوری اطلاعات نیز بحث کرد.
برای نمونه در پاسخ به این سوال که آیا هویت مجازی امر خوبی است، باید گفت این هویت در دیانت اسلام بد شمرده نشده است، حال ممکن است از قالب فیزیکال به الکترونیکی تبدیل شود. با چنین تبدیلی مباحث جدیدی بوجود می‌آید که هر کدام قابل بررسی است.
مباحث مربوط به اخلاق فناوری اطلاعات متعدد است. برخی از آنها شامل "رعایت حریم خصوصی"، "حقوق معنوی داده‌های الکترونیکی"، "آزادی جریان اطلاعات الکترونیکی و محدودیت‌های خاص مربوط به آن"، "دسترسی مجاز و غیرمجاز به اطلاعات" و "حفاظت اطلاعات الکترونیکی" است.
در بحث "رعایت حریم خصوصی"، بازبینی اطلاعات خصوصی افراد و فضولی الکترونیکی، محدوده حرمت در حریم خصوصی و موارد مجاز فوری یا قانونی از جمله موارد مورد بحث در اخلاق فناوری اطلاعات است. نمونه دیگر این موضوع قبیح شمردن نگاه به نامه افراد در اسلام است که همین مساله راجع به نامه‌های الکترونیک افراد صدق می‌کند.
در بحث موارد مجاز فوری یا قانونی مواردی از قبیل ردیابی ویروس‌ها، امنیت سیستم، بررسی رفتارهای زشت، حفظ حقوق مادی و معنوی سازمان و الزامات و ممنوعات قانونی دیگر مانند امنیت ملی یا اجتماعی وجود دارد که لازم است افراد ذیصلاح به این مبحث بپردازند.
گاهی بحث فیلترینگ به شیوه‌ای رسانه‌ای و احیانا غیرکارشناسی مورد پرسش قرار می‌گیرد. گرچه بحث فیلترینگ یکی از بحث‌های مرتبط با ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی است ولی با این نام در اسناد بین‌المللی از آن بحث نشده است. بلکه در عوض از مفاهیم دیگر برای تبیین آن استفاده شده است. این مفاهیم ارزش‌هایی همچون حریم خصوصی، نشر آزاد اطلاعات، مالکیت معنوی، امنیت اجتماعی و ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی را شامل می‌شود.به عبارت دیگر در اسناد مذکور به جای اینکه از فیلترینگ و ارزشی بودن آن سخن گویند از ارزش حریم خصوصی و ممانعت از انتشار اطلاعات مربوط به آن سخن می‌گویند.
فیلترینگ اما جهات سلبی هم دارد یعنی گاهی اوقات چه در نظر و چه در عمل، اتفاقاتی در جامعه اطلاعاتی می‌افتد که مذموم است. در نظر مثل آنچه اینک مورد بحث است که آیا سازمان‌های دولتی اطلاعات غیرمحرمانه خویش را در اختیار شهروندان قرار ندهد. درحالی‌که حق شهروندی اقتضا دارد که این نوع اطلاعات در اختیار ایشان قرار گیرد. یا مثلا سایتی را فیلتر می‌کنند که نباید فیلتر کنند یعنی در مقام عمل دچار مشکل می‌شویم ( مثل سایت شورای عالی اطلاع‌رسانی که مدتی فیلتر بود و معلوم هم نشد آیا قصد و غرضی در کار بوده یا نقص فنی برنامه‌ای و اموری از این دست موجب آن شده است).
ابعاد بحث فیلترینگ می‌تواند شامل موارد ذیل باشد ۱- تعریف مفاهیم موردنیاز در بحث‌های مربوط به فیلترینگ و تعیین معیارهای آن ، ۲- تعیین مصادیق کلی آن ۳- بیان و تعیین مقولات و دسته بندی‌های آن ۴- مکانیسم‌های اجرایی ۵- نرم‌افزارهای فنی و توانایی‌های آنها ۶- سیاستگذاری‌ها و ...
اصل فیلترینگ و پالایش اطلاعات در همه کشورهای دنیا پذیرفته شده است و بدان عمل می‌شود. امنیت ملی و بین‌المللی یکی از اصول جامعه اطلاعاتی است و اهمیت خاصی در مباحث سیاسی اجتماعی دارد. بی‌شک حفظ این امنیت ارزشی با اهمیت‌تر از جریان آزاد اطلاعات برای همه جهانیان دارد و این مورد اتفاق سران جامعه اطلاعاتی نیز هست و همین امر یکی از مصادیق جدی پذیرش فیلترینگ در همه کشورهاست.
مقولات دیگر ارزشی نیز جای بحث دارد که موجب محدودیت در جریان آزاد اطلاعات است. قبلا نیز در کنفرانس آتن بیان کرده‌ام که گاهی ارزش امنیت و ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی با ارزش جریان آزاد اطلاعات در تعارض است و رفع این تعارض نیازمند نظریه پردازی است و در جوامع مختلف روش‌های مختلفی برای حل این تعارض وجود دارد و عمل و نظر یک جامعه نمی‌تواند برای جامعه دیگر تعیین تکلیف کند. این اصل از تنوع فرهنگی که اصل هشتم از اعلامیه اصول جامعه اطلاعاتی است، به دست می‌آید.
از مباحث دیگر که در اخلاق فناوری اطلاعات از آن بحث می‌شود، موارد مربوط به "حقوق معنوی داده‌های الکترونیکی" شامل تعریف حقوق معنوی، موارد الزامی برای رعایت حقوق معنوی و محدوده آن، لزوم یا عدم لزوم تغییر در تعریف و قوانین مربوط به مالک و مالکیت، نحوه انتقال حقوق معنوی از طریق فروش، اجاره، ارث و مانند آن و نهایتا نظریه منابع باز و عمومیت مالکیت است.
اکنون نظریه منابع باز برای کشورهای جهان سوم بسیار مورد اهمیت است تا بتوانند بدون هزینه با دسترسی به اطلاعات عقب ماندگی خود را جبران کنند.
"دسترسی مجاز و غیرمجاز به اطلاعات" در حوزه ملاک دسترسی مجاز و غیرمجاز، موارد محدودسازی دسترسی، تعریف اطلاعات قبیح (عناوینی مانند مبتذل و موهن که تا حدودی مفاهیمی چالش برانگیز است)، سوء استفاده‌های جنسی از کودکان و زنان و ترویج تبعیض نژادی یا جنسیتی (که اکنون در غرب بسیار جدی دنبال شده و جرم محسوب می‌شود)، جرم‌های مربوط به دسترسی غیرمجاز و تعیین مجازات قانونی آنها، آموزش و یادگیری دسترسی‌های غیرمجاز و ارتقاء اطلاعات با دسترسی غیرمجاز تعریف می‌شود که همه مبتنی بر مباحث ارزشی و اخلاقی است.
این بحث در برگیرنده حفاظت از رمزهای عبور و مسوولیت آگاهی از آن و رمزگشایی آن، حفاظت از اطلاعات مجاز و مسوولیت آن (ویروس‌ها، خرابکاری، سرقت، آتش سوزی)، دستکاری و تغییر اطلاعات، تدارک و عرضه اطلاعات خلاف واقع و گمراه کننده، جعل اسناد و امضاء الکترونیکی، سرقت اطلاعات، جمع‌آوری بدون مجوز و حفاظت از آن، ویروس‌های الکترونیکی و تخریب‌های شبکه‌ای است.
البته مباحث اخلاق فناوری اطلاعات بسیار فراتر از این مثال‌ها است و نیازمند رسیدگی پژوهش محور است. آنچه اینجا آمد صرفا بیان مثال‌هایی بود برای مشخص کردن نسبی مفهوم اخلاق فناوری اطلاعات. امید که این پژوهش روزنه‌ای در مباحث رسانه‌ای بیابد.

نوشته: حجت السلام دکتر حمید شهریاری (دبیر شورای عالی اطلاع رسانی)

منبع : آژانس خبری فناوری اطلاعات و ارتباطات ایستنا