رسانه‌های نوین ارتباطی و جهانی شدن

▪ مقدمه
با پیشرفت روزافزون و حیرت‌آور وسایل ارتباط جمعی در جهان و امكان دست‌یابی به تازه‌ترین خبرها و گزارش‌های نوشتاری و شنیداری و تصویری از دورترین مناطق جهان و استفاده بهینه از رسانه‌ها و ابررسانه‌ها، برخی از متفكران و صاحبنظران غربی وسایل ارتباطی نوین جهانی را به عنوان بسترساز تحقق شتابان و بی‌وقفه پروسه جهانی شدن دانسته‌اند.
در واقع تكنولوژی‌های نوین ارتباطاتی در جهان، ایده موسوم به دهكده جهانی را تحقق عینی بخشیده و مردم هم اینك در جهانی زندگی می‌كنند كه از هر لحاظ تحت دیده تیزبین یكدیگر قرار دارند. چه بسا اصطلاح ”اكواریوم جهانی“۱ و یا ”جهان شیشه‌ای“ زاییده همین تصور باشد. در این مقاله ضمن مروری بر مفاهیم و ویژگی‌های پدیدهٔ جهانی شدن تأثیرات پیدایش و گسترش وسائل ارتباطی نوین بر این پدیده از جنبه ‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است.
● مفهوم لغوی جهانی شدن
جهانی شدن، ترجمه‌ای از واژه گلوبالیزیشن (انگلیسی) گلوبالیزاسیون (فرانسه) گلوبالیتزویرونگ (آلمانی)، پدیده‌ای است كاملاً مبتنی بر تفكر رایج در غرب و نمی‌توان معادل صحیح و كاملی برای آن در زبان فارسی تعیین كرد.
جهانی شدن یكی از كلمات جادویی امروز است كه هنوز تعریف یكنواختی برای آن ارائه نشده است. زیرا این پدیده به حد تكامل نهایی خود نرسیده و همچنان دستخوش تحول است و هر روز وجه تازه‌ای از ابعاد گوناگون آن مشخص و نمایان می‌شود. در ایران واژه Globalization به جهانی شدن، سیاره‌ای شدن، كوچك شدن، دهكده جهانی، فراگیر شدن جهان و یكپارچگی جهان ترجمه شده است.
▪ مفاهیم جهانی شدن از چند دیدگاه
منظور از ”پدیده جهانی شدن“ شكل‌گیری شبكهٔ گسترده جهانی برای مبادله اطلاعات است. آقای رجائی پیش‌بینی مارشال هربرت مك لوهان (۸۰-۱۹۱۱ M.HMluhan) نظریه‌پرداز كانادائی را نقل می‌كنند كه چگونه ”پیشرفت ارتباطات، دهكده‌ای جهانی متشكل از بشر پراكنده در پنج قاره ایجاد خواهد كرد.“ از نظر برخی اندیشمندان ”با شبكه جهانی كه چهار گوشهٔ عالم را به هم مرتبط ساخت، این پیش‌بینی تحقق یافت. این فرایند را جهانی شدن نامیده‌اند.“ ایشان تأكید می‌كنند كه عصر اطلاعات و ارتباطات ابزارهای دست یافتن به این ارتباط را به چنگ آورده است، و مهم‌تر از آن، از اهمیت مرزها فرو كاسته است. بر اثر انقلاب اطلاعات، جهان به راستی به یك گوی، یعنی به همان دهكدهٔ جهان تبدیل شده است. با توجه به نگرش‌های مختلف در اینجا به چند دیدگاه اشاره می‌شود: «هلتن» جهانی شدن را یك تغییر مستقل میپندارد كه بر متغیر وابسته‌ای چون ملت ـ دولت تأثیرگذار است. به عبارتی تحولات موجود در چارچوب دولت‌های ملی تابعی از كیفیت فرایند جهانی شدن است. به نظر «مك گرو» جهانی شدن یعنی افزایش شعار پیوندها و ارتباطات متقابل كه فراتر از دولت‌ها دامن می‌گسترد و نظام جدید جهانی را می‌سازد و یا جهانی شدن به فرایندی اطلاق می‌شود كه از طریق آن حوادث، تصمیمات و فعالیت‌های یك بخش از جهان می‌تواند نتایج مهمی برای افراد و جوامع در بخش‌های بسیار در كره زمین در برداشته باشد و یا جهانی شدن دگرگونی است از جغرافیای اجتماعی كه با رشد فضاهای فراسرزمینی مشخص می?شود: به عبارت دیگر، جهانی شدن دینامیك چند جانبه‌ای می‌باشد همراه با محرك‌های عمده‌ای كه از دانش واقع?گرایانه، تولید سرمایه، نوآوری?های فناوری‌های مختلف و اقدامات ساماندهی حاصل می‌شود.
«دانیش» در خصوص فرایند جهانی شدن معتقداست كه هم اكنون در یك دوران گذار زندگی می?كنیم كه سیاست و اقتصاد قرن آینده را صورتی خواهد بخشید كه در آن تولیدات و فناوری‌های ملی، شركت?های ملی و صنایع ملی وجود نخواهد داشت. «مك ایوان» جهانی شدن را گسترش بین‌المللی مناسبات تولیدی و مبادله سرمایه می‌داند. به سخن دیگر جهانی شدن فرایند چند بعدی است كه طی آن كشورها و شهرها و مردم از طریق جریانات رو به گسترش، جمعیت، كالا، سرمایه، خدمات و ایده‌ها به هم دیگر نزدیكتر شده‌اند. پس «جهانی شدن» بهترین سیاست نیست، بلكه یك واقعیت غیرقابل اجتناب و جلوگیری است.
”آنتونی گیدنز“ معتقد است كه جهانی شدن در واقع فراگیر شدن خصوصیات ذاتی مدرنیته و تجدد است كه با گسترش وسایل ارتباطی و ناتوانی مرزها و حاكمیت‌های ملی در كنترل رسانه?های بین?المللی در تمامی نقاط جهان منتشر می‌شود، به گونه‌ای كه اندك اندك كل مردم جهان دارای فرهنگ مشترك ـ كه از مدرنیته حاصل می‌شود ـ می‌گردند و همین دیدگاه را در كتاب”جهانی شدن زندگی مار را دوباره شكل می‌دهد.“ اینگونه مطرح می‌كند: «ما در دوران مهم انتقال تاریخی زندگی می‌كنیم، به این معنی كه جهانی شدن، تمامی جوامع روی سیاره زمین را نظمی مجدد می‌بخشد و اگرچه برخی مواقع نتایج این امر قابل پیش‌بینی نیست، اما به طور كلی در جهتی مثبت رو به پیشرفت است.» به این ترتیب جهانی شدن از دیدگاه گیدنز، گرچه همواره رو به پیشرفت است، ولی در مسیر خود با موانعی نیز رو?به?رو خواهد بود كه میان تقابل سنت و تجدد به شمار می‌رود.
گیدنز در كتاب جامع‌شناسی، جهانی شدن را اینگونه تعریف كرده است:
”گسترش و روابط اجتماعی و اقتصادی در سراسر جهان در دوران كنونی، جنبه‌های متعددی از زندگی مردم از سازمان‌ها و شبكه‌های اجتماعی تأثیر می‌پذیرد كه هزاران مایل دورتر از جوامعی كه در آن زندگی می‌كنند قرار دارند. یكی از جنبه‌های اصلی مطالعهٔ جهانی شدن ظهور یك نظام جهانی است؛ یعنی از برخی جهات ما می‌باید جهان را به صورت یك نظم اجتماعی واحد در نظر بگیریم.“۱
▪ زمینهٔ پیدایش مفهوم جهانی شدن
جهانی شدن مفهومی از یك سو قدیمی و از یك سو كاملاً جدید است. اگر جهانی شدن را مفهومی آرمانی، انتزاعی، به معنای عدالت جهانی و گسترش حقوق بشر بدانیم، این مفهوم توسط پیامبران و ادیان مختلف بازگو شده است. پیگیری خط سیر دیدگاه جهانی شدن در میان نظریه‌پردازان و جامعه‌شناسان در آرای ماكس وبر، دوركیم، ماركس و والرشتاین قابل ریشه‌یابی است. عقلانیت صوری و خرد ابزاری كه ناشی از افسون‌زدایی است و دیگاه وبر به هرحال حكایت از یك روند دارد.
”وبر“ براساس یك اعتقاد بدبینانه به قانون كلی رسیده است كه در آن، یك روند را می‌توان دید ... . ”دوركیم“ بحث تقسیم كار، تراكم مادی و اخلاقی و تبدیل همبستگی‌های مكانیكی به ارگانیكی را مطرح می‌سازد كه همگی ناظر بر نوعی جهانی و تقسیم كار بین‌المللی نوعی جهانی شدن را طرح می‌كنند. اما اگر جهانی شدن را در معنای عینی آن، با توجه به تعاریفی كه ارائه شده ایجاد تحولات عمیق در عرصه‌های گوناگون بدانیم، مفهومی جدید است كه از زمان فروپاشی كمونیسم و نظام دو قطبی و بالاخره پایان جنگ سرد عینیت یافته است. فضای جنگ سرد مانع عمده‌ای برای جهانی شدن به شمار می‌رفت، زیرا هم از نظر فضای فیزیكی، ایدئولوژیكی و نیز شرایط روانی و هم به لحاظ بلوك بندی‌های شرق و غرب موانع زیادی برای اطلاق حوزه‌های وسیع‌تری از مفاهیم وجود داشت، به گونه‌ای كه بسیاری از الگوهای رفتاری از شمول جهانی شدن مستثنی می‌گردیدند.
به این ترتیب تشدید روند جهانی شدن كه با پایان جنگ سرد همراه بوده است از یك سو باعث فروپاشی نظام دو قطبی و از طرف دیگر با مورد سؤال قراردادن پایه‌ها و اصول روشنگری موجب به هم ریختن سه مفهوم بنیاد، وحدت و هدف غایی شده است و همین امر چند گانگی، تنوع و كثرت را به همراه داشته است.
تحت این شرایط مردم سالاری كثرت گرایانه كه عمدتاً با تفاوت‌ها و تعارض‌ها سروكار دارد، در مقابل مردم سالاری اجتماعی ـ كه حالت سلطه‌گرایانه داشته و با حذف تفاوت‌های اصلی امكان‌پذیر است ـ قرار می‌گیرد.
▪ ویژگی بارز جهانی شدن
ویژگی این پدیده و این دورهٔ‌ تاریخی جدید را می‌توان وحدت در كثرت و كثرت در وحدت، یا به تعبیری ”یك تمدن تمدن‌های بسیار“ دانست.
جهان گستری (جهانی شدن) مرحله تازه‌ای را كه بر ‌شیوهٔ تولید اطلاعات مبتنی است، در تمدن بشر آغاز كرده است. این شیوه برخلاف شیوهٔ تولید صنعتی كه یك جهان صنعتی مبتنی بر تجدد را ایجاد كرده، ظاهراً به سمت جهان تناقض نمای یك تمدن تمدن‌های بسیار میل می‌كند. جهانی كه در آن در خصوص مفروضات بسیاری اشتراك نظر هست. اما هریك از مفروضات جلوه‌های گوناگون پیدا می كند. پدیدهٔ جهانی شدن به پیدایش مرحلهٔ تازه‌ای در تمدن انسان، یعنی تمدن جهانی حاوی تمد‌های بسیار منجر شده است.
▪ دهكده جهانی و گسترش رسانه‌های نوین
واقعیت جهانی شدن به معنی این است كه پیشرفتی كه انقلاب علمی و صنعتی به ویژه در گستره ارتباطات بدان دست یافته، مجال را برای پیدایش نیروها و نهادها و شبكه‌هایی كه ماهیت و ابعادی جهانی دارند هردم بیشتر و بیشتر باز می‌كند و در نتیجه موجب طرح مشكلات بسیاری در گستره جهانی می‌گردد و حل آنها ممكن نیست، مگر با سیاست‌های جهانی و فراگیر، به عبارت دیگر مشكلات جهانی، سیاست‌ها و راهبردها و طرح‌های جهانی می‌طلبند و این خود به معنی پدیدار شدن فرصت‌ها و مساعد شدن زمینه‌ها برای تحقق و پیاده‌ سازی پروسه جهانی شدن می‌باشد.
نیروها و ظرفیت‌هایی كه از محدوده خاص خود رها شده و ابعاد جهانی به خود گرفتند، هم اینك تصمیماتی در حجم و اندازه‌های جهانی می‌طلبند.
”ادوارد سعید“ نویسنده فلسطینی الاصل ساكن آمریكا كه دارای دیدگاه‌های انتقادی در مسائل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی است، براین باور است كه لیبرال‌ها معتقدند گسترش رسانه‌های جمعی نه تنها كنترل بر زندگی انسان‌ها را بیشتر نخواهد كرد، بلكه زمینه قدرت‌یابی افراد در برابر سازمان‌ها و دولت را افزایش می‌دهد. فرآیند جهانی شدن رسانه‌های جمعی نوعی آگاهی نسبت به ارزش‌های مشترك بشری پدید آورده است.

محمدمهدی فتوره‌چی
منبع:ertebatat.org

منبع : خبرگزاری فارس