وزیر خارجه افغانستان در برزخ ماندن یا رفتن

شنبه بیست و دوم اردیبهشت ماه پارلمان افغانستان به دكتر رنگین دادفراسپنتا، وزیر امور خارجه این كشور رای عدم اعتماد داد. این اقدام در حالی صورت گرفت كه در جلسه پیشین پارلمان در مورد نتیجه‌ رای‌گیری در مورد استیضاح وزیر امور خارجه ابهام به وجود آمده بود و این موضوع باعث رای‌گیری دوباره در روز شنبه شد.
نمایندگان استیضاح‌كننده پارلمان افغانستان دلیل این اقدام خود را ناكامی دولت افغانستان در جلوگیری از اخراج مهاجران افغانستانی از ایران قلمداد كرده‌اند.
این در حالی است كه دولت افغانستان مدعی است كه وزیر امور خارجه تمام اقدامات لازم را برای جلوگیری از اخراج مهاجران انجام داده و نسبت به مسوولیت‌هایی كه در این زمینه دارد، كوتاهی نكرده است.
به هر حال ریاست‌جمهوری افغانستان نتیجه رای‌گیری پارلمان را نپذیرفته و از دیوان عالی افغانستان (استره محكمه‌) خواسته تا نسبت به اینكه اقدام پارلمان در چارچوب قانون اساسی بوده است یا خیر، تصمیم‌گیری كند. نظر دیوان عالی افغانستان (استره محكمه‌) در آینده سیاسی افغانستان تاثیرگذار خواهد بود. شخصیت فرهنگی و سیاسی وزیر امور خارجه افغانستان تا آنجاست كه فقدان حضور وی در كابینه كشورش ملموس است.
از طرفی دیگر پارلمان افغانستان نیز برای اقدام خود در تلاش برای بركناری وزیر خارجه دلایلی داشته است و از این رو عدم تحقق خواسته پارلمان نیز دارای پیامدهایی است. در این نوشتار به این دو موضوع پرداخته و سپس با توجه به ساختار حقوقی افغانستان و وضعیت سیاسی این كشور، احتمال بركناری یا ابقای دكتر اسپنتا نیز بررسی خواهد شد.
●ز شخصیت فرهنگی و سیاسی دكتر اسپنتا
رنگین دادفر اسپنتا بیش از آنكه به عنوان یك سیاستمدار شهرت داشته باشد یك روشنفكر به شمار می‌آید. اسپنتا سالیان بسیاری استاد علوم سیاسی دانشگاه آخن آلمان بوده و به عنوان تحلیلگر مسائل افغانستان نیز شناخته شده است. اسپنتا از دی ماه ۱۳۸۳ به سمت مشاور امور خارجی، حامد كرزی انتخاب شد و از فروردین ماه ۱۳۸۵ نیز وزیر امور خارجه افغانستان شد.
اسپنتا در حالی كه همواره تلاش كرده تا تعاملاتی مثبت با قدرت‌های غربی داشته باشد، برای دوستی با ایران و روسیه نیز اهمیت زیادی قائل بوده است و در واقع اهتمامی جدی به حفظ توازن در سیاست خارجی افغانستان داشته است. اسپنتا همچنین در حالی كه روشنفكری نوگرا است از نظم حاكم جهانی نیز انتقاد می‌كند، تا آنجا كه در جایی در مورد جهانی‌شدن ابراز می‌دارد: جهانی شدن آنگونه كه امروز رشد می‌یابد مظهری است از ‌بیرحمی و بیدادی كه باید بر آن لگام زد، این جهانی شدن به كثرت‌گرایی فرهنگی وقعی نمی‌گذارد، فرهنگ‌های دیگر را می‌بلعد و هویت‌ها را نابود می‌سازد، این روند، دموكراسی و حقوق شهروند جهانی بودن را و حقوق بشر را جهانشمول نمی‌سازد، بلكه بیشتر دلبستگی تبدیل جهان به یك بازار واحد را دارد.
دكتر اسپنتا همچنین منتقد اندیشه نئولیبرال نیز بوده و نگاهش به حقوق بین‌الملل و حقوق بشر، نگاه روشنفكر یك كشور غیرمتعهد است كه از نسل سوم حقوق بشر طرفداری كرده و بر عادلانه كردن روابط خارجی میان قدرت‌های بزرگ و كشورهای ضعیف‌تر تاكید دارد. دكتر اسپنتا بر عدم سوءاستفاده قدرت‌های بزرگ خارجی از خاك افغانستان نیز اهتمام ویژه‌ای داشته است و در این مورد تصریح كرده است: «افغانستان خواهان زندگی در صلح با همسایگانش بوده و نباید به هیچ كشور خارجی اجازه مداخله از قلمرو افغانستان را در امور كشورهای دیگر بدهد.»
در دیدگاه‌های دكتر اسپنتا ایجاد نزدیكی میان افغانستان و كشورهای هم‌خانمان آ‌ن‌كه به طور طبیعی ایران و تاجیكستان در این میان از اولویت برخوردار هستند، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، اسپنتا درباره لزوم همكاری‌هایی منطقه‌ای ابراز می‌دارد: «در كشورهای همسایه ما و كشورهای آسیای میانه در درازنای تاریخ با یكدیگر در یك پیوند استوار قرار داشته و ارزش‌های تاریخی و مشتركات فراوانی این كشورها را به هم پیوند می‌زند، ما جانبدار اجرای یك سیاست فراگیر صلح‌جویانه و تشنج‌زدایانه در این منطقه بوده و خواهان آن هستیم كه باید مناسبات متقابل و چندجانبه میان این كشورها را در چارچوب منافع مشترك میان آنها جدا از سلطه‌جویی توسعه دهیم. همكاری میان كشورهای منطقه باید برپایه منافع درازمدت و استراتژیك این كشورها صورت بگیرد، منافع مشترك ایجاب می‌كند تا نهادها و سامانه‌های متناسب برای تحقق منافع مشترك به وجود بیایند.
دیدگاه دكتر اسپنتا در مورد نسبت دین با جامعه و دولت نیز جالب است، اندیشه وی به گونه‌ای مشخص از اندیشه‌های اخوانی و سلفی از سویی و لائیك‌گرایی از سویی دیگر متمایز است، در حقیقت وی تاكید ویژه‌ای بر نقش تمدن‌ساز اسلام دارد. اسپنتا درباره نگاهش نسبت به جایگاه اسلام در جامعه تصریح می‌دارد: «دموكراسی سیاست‌ مبارزه با دین و دین‌زدایی نیست، در نظام دموكراسی كه ما بر آن باور داریم،‌ دین اسلام، اصلی‌ترین ركن اقتصادی و اخلاقی ما خواهد بود.»
دكتر اسپنتا در دوران یكساله تصدی وزارت امور خارجه تلاش كرده تا از شخصیت سیاسی و فرهنگی خود در راه منافع ملی افغانستان استفاده كند، ولی در اینكه تا چه اندازه در این راه موفق بوده است، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. گروه‌هایی وی را در اهدافش ناموفق ارزیابی كرده و بر همین اساس به استیضاح وی مبادرت ورزیدند.
● پارلمان افغانستان و رای عدم اعتماد به دكتر اسپنتا
از ابتدای نامزد شدن دكتر اسپنتا به وزارت امور خارجه از طرف حامد كرزی، ریاست‌جمهور افغانستان دو طیف عمده با این امر بنای مخالفت گذاشتند؛ گروه‌هایی از مجاهدین با انتخاب اسپنتا به وزارت امور خارجه مخالف بودند. مجاهدین در افغانستان امروز، خود را با نوعی بی‌مهری مواجه می‌بینند و تصور می‌كنند با وجود اینكه درگذشته مرارت‌های زیادی دیده‌اند و در حال حاضر نیز از قدرت اقتصادی و اجتماعی بسیاری برخوردار هستند، ولی در ساختار سیاسی افغانستان و به ویژه در هیات دولت این كشور، فاقد سهمی درخور هستند.
بر این اساس طبیعی به نظر می‌رسد كه مجاهدین از انتخاب یك شخصیت غیرجهادی به وزارت امور خارجه كه آخرین وزارتخانه‌ای بود كه در راس آن شخص با پیشینه جهادی (دكتر عبدالله) قرار داشت ناراضی باشند. اما به جز مجاهدین برخی از دوستان روشنفكر اسپنتا نیز از تصدی وزارت امور خارجه به وسیله وی استقبال نكردند، آنها بر این باور بودند كه اسپنتا باید جایگاه خود را به عنوان یك روشنفكر غیردولتی حفظ كرده و از نزدیك شدن به قدرت خودداری كند.
با وجود این نارضایتی‌ها، اسپنتا توانست در فروردین ۱۳۸۵ از پارلمان افغانستان رای اعتماد بگیرد. در چند هفته اخیر دور جدیدی از مخالفت‌ها علیه اسپنتا آغاز شده است. مخالفان اسپنتا، به ویژه آن گروه از مخالفان كه در پارلمان حضور دارند، عملكرد وی را در وزارت خارجه به ویژه در زمینه وضعیت مهاجران افغانستانی ضعیف ارزیابی كرده و درصدد بركناری او از وزارت امور خارجه برآمدند.
سیاست اسپنتا نیز در برابر استیضاح‌كنندگان پویا و تاثیرگذار نبود، وی در جلسه استیضاح از سیاست ایران نسبت به افغانستان انتقاد كرد. این سخنان اسپنتا با رویه همیشگی وی در تضاد بوده و با منافع ملی كشورش نیز سازگاری ندارد. دكتر اسپنتا در جلسه پارلمان سخنانی بر زبان آورد كه می‌تواند به آینده مناسبات افغانستان با ایران آسیب بزند، در حالی كه انتظار می‌رفت، دیپلمات فرهیخته‌ای همچون وی در جلسه عمومی و علنی به اظهاراتی نپردازد كه به تلاش‌های خودش در راستای برقراری دوستی پایدار میان دو كشور همسایه لطمه وارد آورد.
با وجود عملكرد اسپنتا در جلسه پارلمان به نظر می‌رسد علت عمده رای عدم اعتماد به وی مخالفت‌های سازمان سیاسی تازه‌تاسیس جبهه ملی افغانستان با دولت كرزی بوده است. گرچه این مخالفت‌ها قابل درك است ولی این نكته نیز باید درنظر گرفته شود كه بركناری دكتر اسپنتا به دستگاه سیاست خارجی افغانستان یاری نمی‌رساند بلكه پیامد زیانباری را نیز دربر خواهد داشت كه آن همانا محروم كردن دولت افغانستان از یك شخصیت معتبر سیاسی و فرهنگی است.
● سرانجام رای عدم اعتماد به دكتر اسپنتا
پارلمان افغانستان بر اساس ماده نود و دوم قانون اساسی این كشور، وزیر امور خارجه را استیضاح كرده و به وی رای عدم اعتماد داده است. با این وجود، ماده یادشده قانون اساسی، شرایطی را برای رای عدم اعتماد پارلمان مقرر كرده است. بر این مبنا، رای عدم اعتماد باید صریح، مستقیم و بر اساس دلایل موجه باشد.
حال اینكه چه مرجعی بایستی شرایط رای عدم اعتماد را بررسی كند، به نظر می‌رسد بر اساس ماده ۱۲۱ قانون اساسی، استره محكمه (دیوان عالی كشور) می‌تواند نسبت به اینكه رای‌ عدم اعتماد دارای شرایط لازم بوده است یا خیر داوری كرده و بر این اساس موضوع بركناری یا ابقای وزیر خارجه، افغانستان مشخص می‌شود.
این امر كه نظام سیاسی افغانستان یك نظام ریاستی است، نیز به نظر می‌رسد در تصمیم‌گیری استره محكمه (دیوان عالی كشور) موثر خواهد بود. زیرا ریاستی است، زیرا در نظام ریاستی وزیران به عنوان منشی‌های ریاست‌جمهور محسوب می‌شوند و امكان تغییر آنها به وسیله پارلمان حالت استثنایی دارد.
در مجموع با توجه به اینكه كرزی دارای پیشینه پیروزی در نبردهای سیاسی است، بسیار محتمل به نظر می‌رسد كه این بار نیز وی توفیق پیدا كرده و استره محكمه (دیوان‌عالی كشور) به خواسته‌اش ترتیب اثر بدهد. از این رو می‌توان پیش‌بینی كرد كه دكتر اسپنتا بر كرسی وزارت امورخارجه افغانستان باقی بماند.

محمدعلی بهمنی‌قاجار

منبع : روزنامه هم‌میهن