معرفی سیچلاید ایرانی

این مقاله بر آن است تا سیچلاید ایرانی یكی از گونه های كم یاب جهان آبزیان را كه بومی كشور ایران می باشد معرفی کند.
ابتدا لازم است با سیچلایدها كه یكی از خانواده های رده سوف ماهیان است آشنا شویم ، به امید آنكه این مقاله برای عموم مخاطبین مفید واقع شود.
● مقدمه:
سیچیلایدها (cichlids) یكی از مهمترین و زیباترین خانواده‌های ماهیان آكواریومی می‌باشند كه جای بسیار زیادی را برای خود در میان آكورایوم‌های كوچك و بزرگ سراسر جهان باز كرده‌اند.
Kingdom: Animalia
Phylum: Chordata
Class: Actinopterygii
Order: Perciformes
Family: Cichlidae
این خانواده با بیش از ۱۹۰۰ گونه مختلف (Kullander, ۱۹۹۸) در اندازه‌های گوناگون از cm۳ (جنس: e.g. Apistograma )تا اندازه ۱ متر (جنس:Boulengerochromis, cichla) در آبهای شیرین (Fresh water) و آبهای لب شور (Brackish water) پراكنش دارند.
همچنین قابل ذكر می‌باشد كه اولین فسیل آنها در اوایل دوره سوم زمین‌شناسی (Lower tertiary )به ثبت رسیده است.
این ماهیان دارای رنگ‌آمیزی بسیار متنوعی می‌باشند كه ارزش زیبایی شناسی بالایی به آنها بخشیده است.
از سیچلایدهای معروف كه تقریباً در تمام آكواریم‌های دنیا بسیار دیده می‌شوند می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره كرد:
ـ دیسكوس‌ها سلاطین ماهیان زینتی كه شامل دو گونه (Symphysodon discus,( Heckel, ۱۸۴۰ و (S. eaquifascateus, pellegrin, ۱۹۰۳)، فوق‌گونه و انواع مختلفی از واریته‌های رنگارنگ (مانند: Marlboro – orange- pigeon Blood – Qturquoise و ....) می‌باشند كه واقعاً دنیایی از رنگ‌آمیزی و زیبایی را پیشروی در بیننده قرار می‌دهند.
ـ آنجل‌ها یا فرشته ماهیان (pterophyllum scalare, schultze, ۱۸۲۳) این ماهیان آرام و زیبا هم دارای واریته‌های بسیاری می‌باشند از جمله:
Silver – Zebra – Koi Angel – Black lace – Blushing – Golden – marble veiltail – Black – Half Black – pearl scale.
قابل ذكر است كه هر ۲ نمونه یاد شده از لحاظ رژیم غذایی، همه‌چیز خوار (Omnivorous) می‌باشند.
- اسكار یا سیچلایدهای مخملی (Astronotus Ocellatus, Agassiz, ۱۸۳۱) در مورد این‌گونه از آوردن نام واریته‌ها صرف ‌نظر كرده و تنها به ذكر دو نكته می‌پردازیم.
۱ـ جالب است بدانیم كه ریشه‌یابی (Etymology) نام علمی اسكارها از كلمه ستاره‌ای شكل، در باله دمی آنها می‌آید:
(لکه شبیه چشم ـ eysspot) Ocellatus (قسمت خلفی ـ back) notus (ستاره ـ Star) Astro.
۲ـ این ماهی گوشتخوار (carnivorous) را بومیان آمریكای جنوبی به‌خاطر پرخوری و ولع زیاد برای غذا خوردن خوك ماهی (pig Fish) نامیده‌اند و همچنین از آن به عنوان یك ماهی خوراكی استفاده می‌كنند.
از دیگر گونه‌های معروف سپچلاپدها كه به عنوان یك گونه پرورش خوراكی به سراسر جهان معرفی شده است می‌توان به تیلاپیاها (tilapia) اشاره كرد.
ریخت شناسی بدن سپچلایدها كاملاً متغیر می‌باشد اما معمولاً دارای بدنی فشرده و با ارتفاع هستند و در مورد نكات مشترك این خانواده هم می‌توان موارد زیر را نام برد:
ـ یك جفت سوراخ بینی (Nostril) در هر طرف سر.
ـ خط جانبی منقطع (Lateral line) به جزء دو جنس (Gobiocichla , teleograma).
ـ یك شكل مشخص از یك اتولیت دارند.
و برخلاف سایر ماهیان روده كوچك آنها از سمت چپ معده خارج می‌شود ((Zihler, ۱۹۸۲ سپچلاپدها ماهیان آب شیرین ثانویه هستند كه بیشتر در مناطق poleotropics (آفریقا) و یا مناطق Neotropics (آمریكای جنوبی) و گونه‌های محدودی هم در آسیا یافت می‌شوند.
در سال ۱۹۷۰ـ۱۹۶۰ كه اعماق دریاچه‌های آفریقا (تانگانیكا، ویكتوریا و مالاوی) توسط غواصان كشف شد ثروت بزرگی از سپچلاپدها از آن دریاچه‌ها بیرون آمدند كه یك منبع طلایی نوظهور برای غواصان به‌شمار می‌رفت.
تفاوت بین یك سیچلاپد افریقایی را از یك سیچلاپد آمریكایی می‌توان در ریخت دندانها مشاهده كرد كه در نمونه امریكایی دندانهای ساده و مخروطی (كله قندی) و نوك‌تیز و در نمونه افریقایی معمولاً دندانهای دو پایه و جانبی به صورت سه گوش مشاهده می‌شود.
در مجموع پراكنش سیچلاپدها را می‌توان به نحو زیر معرفی كرد:
نهصد گونه شناخته شده در آبهای شیرین آفریقا، چهار گونه در خاورمیانه (اردن)، سه گونه در جنوب هند و سریلانكا، هفده گونه در ماداگاسكار، چهارده گونه در كوبا، نود و پنج گونه در شمال آمریكا و تنگه مركزی آن، دویست و نود گونه در جنوب آمریكا و همچنین گونه مورد‌نظر ما در ایران (Kullander, ۱۹۹۸ ).
یكی دیگر از جذابیت‌های زیبای سیچلاپدها در نحوه تولید مثل این ماهیان می‌باشد بنحوی كه در گروهی از گونه‌های این خانواده كه به اصطلاح دهان لانه ماهیان نامیده می‌شوند ما شاهد تولید مثل Mouthbrooder می‌باشیم در این ماهیان والدین از تخم ولارو خود در داخل دهان نگهداری می‌كنند باور نكردنی است كه در برخی از گونه‌ها لقاح (Fertilization) هم در داخل دهان ماهی صورت می‌گیرد.
جنس نراین گونه‌ها بر روی باله‌های مخرجی ،پشتی و دمی خود دارای یكسری لكه‌های رنگی زیبا به نام egg spot می‌باشد كه در زمان تخمریزی این لكه‌ها بسیار براق می‌شوند به این حالت اصطلاحاً لباس عروس گفته می‌شود.
جنس ماده این گونه‌ها بالافاصله پس از تخمریزی از روی غریزه به دفعات تمامی تخم‌هایش را در دهان جمع می‌كند و به جنس نر فرصتی برای بارور كردن تخم‌ها نمی‌دهد.
در این هنگام جنس نر با تكان‌های مكرر باله‌های خود توجه جنس ماده را جلب می‌كند و جنس ماده به خیال آنكه تعدادی از تخم‌ها بر روی باله‌های جنس نر چسبیده است با نوك زدن به این تخم‌های خیالی قصد به دهان بردن آنها را دارد كه این كار خود موجب تحریك ماهی نر شده و جنس نر هم از این فرصت استفاده كرده، اسپرم‌ها را برای بارور سازی تخم‌ها در داخل دهان باز ماهی ماده می‌ریزد و به این صورت لقاح در دهان ماهی ماده انجام می‌شود.
به هرحال ماهی ماده و یا حتی گاهی اوقات ماهی نر با انکوباسیون دهانی (oral incuhation )موجب حفظ نسل و بقاء خود می‌شوند.
همانطور كه اشاره شد این ماهیان جالب در مناطق مختلفی از دنیا یافت می‌شوند یكی از گونه‌های خانواد سیچلاپدها كه دارای انکوباسیون دهانی نیز می‌باشد در كشور ایران زیست می‌كند اكنون ما به معرفی این گونه بومی (Endemic) كشورمان می‌پردازیم:
(Iranocichla hormuzensis (Coad, ۱۹۸۲.
سیچلاپد ایرانی در اقلیم گرمسیری (N &#۶۱۶۱۶;۲۷ ـ N &#۶۱۶۱۶;۳۲: tropical) آبهای جنوبی كشورمان یافت می‌شود. این سیچلاپد بومی در رودخانه‌های مهران ـ سرزده و رسول دراستان هرمزگان بین منطقه چهار بركه و تنگه والان توسط دكتر برایان ‌كد در سال ۱۹۷۶ شناسایی و ثبت شده است.
این ‌گونه نادر (Rare) و كمیاب محصور در جریان آب‌های سطحی شور و شیرین با رسانایی ۶/۱ میکروموس می‌باشد كه در سایر نواحی شور نیز با درجه هدایت ۸۰ـ۲۵/۱ زندگی می‌كند.
محیط زیست این ماهی معمولاً بطور كامل آفتاب‌گیر همراه با گرمای ثابت، بستر گلی و مقدار كمی هم فون گیاهی غیر جلبكی می‌باشد. همچنین دمای آب این محیط هم در زمستان c &#۶۱۶۱۶;۳۳ـ۵ و در تابستان هم تا c۰۴۵ گزارش شده است. سیچلاپد ایرانی شفافیت آب از كدر (گل‌آلود) تا روشن و بی‌رنگ را تحمل می‌كند.
● در مورد خصوصیات كلیدی این ماهی هم می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
ـ تعداد كل مهره‌ها: ۳۰ـ ۲۸
ـ تعداد خارهای آبشش: ۱۹ـ۱۴
ـ فلس‌های دور ساقه دمی: ۲۰ـ۱۶
ـ طول استاندارد:
در نمونه ماهی بالغ حدود cm۷/۹ـ ۵ و در نمونه‌های جوانتر حدود cm۲/۳ـ۲
ـ متوسط زمان لازم برای ۲ برابر شدن جمعیت: ۴/۴ ـ ۴/۱ سال
از لحاظ ریخت شناسی آرواره‌های بالا و پایین ماهی با هم برابر هستند؛ دهان اندكی مایل و پوزه از نیمرخ به جلو كشیده شده است. باله سینه‌ای و شكمی كوتاه بوده و به باله مخرجی نمی‌رسند.
محتویات معده پنج نمونه از این ماهی با طول استاندارد (cm۹ـ۱/۴) نشان می‌دهد كه رژیم غذایی سیچلاپد ایرانی تنها شامل جلبك‌ها، دیاتومه‌ها و دتریوس‌ها می‌باشد.
جنس‌های نر و ماده در اوایل فروردین در آبهای پس زده رودخانه مهران كه در این زمان درجه حرارتش بین ۳۳ـ۲۶ درجه سانتیگراد دارد در عمق یك و نیم متری آماده تولید مثل می‌شوند.
این ماهی در هر دوره بین ۳۸ـ۳۶ عدد تخم می‌گذارد كه طول متوسط تخم‌ها ۶/۳ میلی‌متر و قطرشان بطور متوسط ۵/۲ میلی‌متر است. ماهی ماده با حمل نوزادان در دهان خود نقش بسیار مؤثری در حفظ نسل این‌گونه در برابر خطراتی از قبیل آلودگی‌های نفتی دارد جالب است كه Axelrod بیولوژیست معروف، یكی از علل محدود شدن این ماهی به ایران را وجود آلودگی‌های نفتی منطقه برمی ‌شمارد كه مانع از پراكنش ماهی می‌شود این ماهی گمنام در كشور ایران، برای بیولوژیست‌های اتریش، فرانسه، آمریكا، تایوان، چین و كانادا به عنوان گونه نادر و با ارزش (از لحاظ ژنتیكی و اینكه گونه خاص و آكواریومی با قابلیت رنگ ‌پذیری بالا می‌باشد) بسیار شناخته شده است.
نمونه‌های زنده و غیر زنده این ماهی را می‌توان در موزه ملی ونكوور كانادا، موزه تاریخ ملی لندن، آكواریوم عمومی شهر نپتون آمریكا، موزه تاریخ ملی آمریكا و همچنین در دانشگاه كالیفرنیا مشاهده كرد حال این سؤال پیش می‌آید كه جای این گونه بومی در مراكز تحقیقاتی كشور ایران كجا است.
نهاد مسئول برای حفظ این ذخیره ارزشمند شیلات است یا محیط زیست و یا شاید هم علاقه‌مندان و محققین؛ مقالات ارزشمندی در مورد سیچلاپد ایرانی توسط ( Hureau- ۱۹۹۱ (Anon-۱۹۹۸),( Axelerod۱۹۹۶) (Eschneyer–۱۹۹۳) (Koli Varjo-۱۹۹۴),( coad –۲۰۰۴) در سالهای مختلف منتشر شده است.
جالب است كه بدانیم دكتر برایان كد ماهی‌شناس معروف کانادایی اخیراً در كشور اتریش موفق به تكثیر این گونه بومی ایران در آكواریوم شده است.
دكتر كد در سایت اینترنتی خود آورده است كه در ماه می سال ۲۰۰۶ (اردیبهشت ۱۳۸۵) ما تعداد ۲۵ عدد سیچلاپد ایرانی وحشی آداپته شده به آكورایوم و همچنین بیست لارو كه در فوریه ۲۰۰۶ (بهمن ۱۳۸۴) به دنیا آمده‌اند داریم. وی عنوان كرده است كه آماده انتقال این ماهی به مراكز تحقیقاتی دیگر كشور ها می‌باشد.
www. briancoad. Com/ Iranocichla hormuzensis – Iranian/ How to get Iranocichla }
و جالب‌تر اینکه دكتر كد در بخشی از نوشته‌هایش از كارگران افغان كه به او در صید این ماهی كمك رساندند تقدیر و تشكر كرده است!

مهندس محسن مرجانی
منابع:
۱- www. burnel. Club. Fr. Com
۲-www. brianeoad. Com
۳-www. Fishbase. Org
۴-www. wtewebmedia. Com
۵-www. Fishaholics. Com
۶-www. cichlid – Forum. Com
۷-www.fao.org
۸-Practica (Fish Keeping magazine (matt Clarke)
۹--Iran Nature and wildlife magazine
۱۰ـ ماهیان آبهای داخلی ایران، تألیف: اصغر عبدلی، تهران ۱۳۷۸.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران