نگاهی به جامعه شناسی زیارت

پیش از آن كه مقصودمان از اصطلاح "جامعه شناسی زیارت" را توضیح دهیم، ابتدا هر یك از دو واژه «جامعه شناسی» و «زیارت» را تعریف می كنیم تا مدخل بحث فراهم آید و از ابهامات احتمالی آن بكاهد.
«جامعه شناسی» را می توان علم شناخت زندگی اجتماعی، گروه ها و جوامع انسانی تلقی نمود;۱ یعنی هنگامی كه گروه ها، دسته جات، قشرها و طبقات بزرگ و كوچك یك جامعه را به طور نظام مند مطالعه می كنیم، در واقع، به جامعه شناسی آن جامعه پرداخته ایم. در این زمینه، ما نیازهای اساسی آن ها و راه های جمعی را كه آن ها به برآورده ساختن نیازهای خود می پردازند، مورد توجه قرار می دهیم و اعمال و رفتار و كنش های جمعی الگودار آن ها را مطالعه می كنیم. حال فرقی نمی كند كه كل واقعیت اجتماعی و یا جامعه كل را مورد بررسی قرار دهیم (جامعه شناسی كلان) و یا تنها یك گروه، یك فرقه، یك اقلیّت قومی و مذهبی را تحقیق نماییم (جامعه شناسی خُرد).
اما «زیارت» اگر چه در اصل، به معنای قصد كردن و ملاقات نمودن است،۲ ولی در معنای اصطلاحی متداول آن، به هرگونه دیدار و ملاقاتی زیارت اطلاق نمی شود. زیارت ملاقات با اشخاص و دیدار از اماكنی است كه از نظر زیارت كنندگان دارای احترام، شرافت، برتری و خارق العاده گی می باشند. همین مفهوم را نیز می توان در متون دینی مشاهده نمود; مثلاً، در متون دینی به ما تأكید می شود كه به زیارت عالمان دین برویم۳ و یا خانه خدا و قبر شریف پیغمبر(ص) و قبور شریف امامان شیعه(ع) را زیارت كنیم.۴ بدین روی، افراد به زیارت چهره های علمی و معنوی می روند و یا زائر اماكن عالیه و مشاهد مشرفه می شوند تا از اعتبار، قدسیت، فضیلت، معنا و روحانیتی كه به نظر آن ها در شخص و یا مكان مزبور وجود دارد، بهره مند گردند.
حال با این توضیح، هنگامی كه اصطلاح «جامعه شناسی زیارت» را به كار می بریم، مقصود ما عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهای گروهی، جمعی و جامعه ای است كه عرفاً به عنوان عمل «زیارتی»۵ نامیده می شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار یك گروه كوچك، كه به زیارت امام زاده روستای خود می رود «جامعه شناسی زیارت» است، مطالعه جامعه شناسانه اعمال یك جمع چند هزار نفری كه به زیارت امام رضا(علیه السلام)می روند هم «جامعه شناسی زیارت» است. همچنین مطالعه حالات، حركات و سكنات و رویّه و رفتار یك جمع چند میلیونی كه سالانه به زیارت خانه خدا مشرف می شوند نیز «جامعه شناسی زیارت» است. در این زمینه، كوچكی و یا بزرگی عرصه عمل اجتماعی و مطالعه آن، تفاوتی در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پدید نمی آورد، هرچند ممكن است تفاوت های عمقی ای را برای یك جامعه شناس ظاهر سازد. همین معنا را با عبارت دیگری نیز می توان توضیح داد. هنگامی كه پدیده زیارت را چه در قالب زیارت یك گروه كوچك و یا در قالب یك جمع بسیار بزرگ با راه ها و روش های جامعه شناسانه مورد تحقیق قرار می دهیم، در واقع، به جامعه شناسی زیارت مبادرت ورزیده ایم. پس «جامعه شناسی زیارت» عبارت از شاخه ای و یا حوزه ای از جامعه شناسی است كه به رفتار زیارتی جمع (به عنوان یك كنش جمعی و اجتماعی) می پردازد. در عین حال، از آن جا كه زیارت مشاهد مشرّفه و اماكن مذهبی خود یك عمل دینی است، جامعه شناسی زیارت در واقع، عرصه ای خاص از جامعه شناسی دین را تشكیل می دهد و در زیر مجموعه های آن قرار می گیرد.
به هر تقدیر، آنچه تاكنون گفته شد در واقع، شرحی متداول و متعارف و در عین حال، «آكادمیك» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه شناسی از اصطلاح جامعه شناسی زیارت است، ولی این اصطلاح را می توان به شیوه ای گسترده تر و عمیق تر نیز توضیح داد و آن هنگامی است كه در مطالعه پدیده زیارت، از ایده ای كه جامعه شناس معروف معاصر سی رایت میلز در اثر بدیع خود به نام تخیّل جامعه شناسانه۶ پیشنهاد كرده استفاده كنیم. آنتونی گیدنز یكی از برجسته ترین جامعه شناسان حاضر نیز در كتاب جامعه شناسی خود، این ایده را بسط داده و به طور نمونه، در مطالعه عمقی خود درباره «قهوه» به كار گرفته است.۷
تخیّل جامعه شناسانه به معنای فاصله گرفتن از شیوه متداول تفكّر و اندیشیدن، و دور ساختن اندیشه از جریان های عادی زندگی روزانه، برای از نو نگریستن به آن هاست. حال اگر بخواهیم تخیّل خلّاق جامعه شناسانه را در مطالعه پدیده «زیارت» به كار گیریم، باید زیارت را نه تنها مرتبط با زائران، بلكه در شبكه وسیعی از روابط اجتماعی انسان هایی كه به نحوی درگیر پدیده زیارتند، مورد مطالعه قرار دهیم. در این صورت، همه آن ها كه در تعامل مشترك با یكدیگر قرار می گیرند تا زیارت جمع شكل گیرد، در محدوده تحقیق و بررسی ما قرار می گیرند.
به توضیح بیش تر، جامعه برای انجام زیارت (در سطح كلان)، كارهای متعدد و متنوّعی را تدارك دیده، طیف وسیعی از نقش هایی را پدید می آورد كه همگی در تحقق زیارت، سهیم می باشند، به گونه ای كه بدون این كارها و بدون ایفای این نقش ها، زیارت جمعی تحقق نمی یابد. از این رو، جامعه شناسی زیارت با استفاده از این اندیشه خلّاق، كه از سی رایت میلز فراگرفته، پدیده زیارت ـ مثلاً، زیارت حضرت امام رضا(ع) ـ را تنها در سطح زیارت كنندگانی كه به راحتی قابل مشاهده اند، محصور نمی بیند، بلكه مجموعه ای از ارتباطات و پیوستگی متقابلی را مورد ملاحظه قرار می دهد كه می تواند به صورت ذیل دسته بندی گردد:
۱. در بدو امر، مجموعه انسان های بزرگ و كوچك، پیر و جوان، زن و مردی قرار دارند كه عرفاً به عنوان «زوّار» و یا «زائران» نامیده می شوند.
۲. سپس دسته ای از انسان هایی كه به كار ساختن، بازسازی، تعمیر و مرمّت قبر و ضریح و حرم و بنای لازم برای زیارت جمع مشغولند.
۳. دسته ای از انسان هایی كه به آماده سازی فضای زیارتی مشغولند; مثلاً، نور، سرما، گرما، تهویه، نظافت زیارتگاه و امثال آن را آماده می كنند.
۴. دسته ای از انسان هایی كه به خدمات رسانی به زائران اشتغال دارند; آن ها را به حرم راهنمایی می كنند، به هدایت گُم شدگان می پردازند، نذورات و هدایا را دریافت می كنند، هدایایی به زائران می دهند، برای زائران زیارتنامه و روضه می خوانند، برای زائران مراسم سخنرانی برپا می كنند و ده ها كار دیگر شبیه این انجام می دهند.
۵. دسته وسیعی از كارها و شغل ها كه به آماده سازی غذای زیارت كنندگان می پردازند; مواد خام می آورند، پخت و پز می كنند و گاه به طور مجانی بین زائران توزیع می كنند و یا به آن ها می فروشند.
۶. دسته ای از كارها و شغل ها برای تأمین سرپناه زائران شكل می گیرد; مجموعه ای از هتل ها، مسافرخانه ها، خانه های اجاره ای، چادرها، حسینیه ها، زائرسراها و نظایر آن كه هزاران نفر را به یكدیگر مربوط می سازد.
۷. دسته ای از افراد كه به تأمین پاركینگ برای اتومبیل زائران مشغولند.
۸. دسته ای كه برای زائران، قرآن و دعا و زیارتنامه چاپ می كنند و دسته ای كه آن ها را به فروش می رسانند.
۹. دسته ای كه برای زائران سوغات تدارك می بینند; آن هایی كه مهر و تسبیح و نبات و نقل و نخود و كشمش و پرچم و انگشتر و عطر تولید می كنند و كسانی كه آن ها را به فروش می رسانند.
۱۰. دسته ای كه به امر بیماری و ناخوشی زائران می پردازند و بیمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه می دارند.
۱۱. گروهی كه برای پركردن ساعات خالی زائران و سرگرمی آن ها، كارهایی را در نظر می گیرند و اماكن و برنامه های تفریحی، موزه ها، نمایشگاه ها و امثال آن را می چرخانند.
۱۲. دسته ای كه وسایل سفر را مهیّا می كنند و به امر ایاب و ذهاب و جابه جایی زائران از اطراف و اكناف كشور و گاه بیرون از كشور در سطحی بین المللی اشتغال دارند. انواع وسایل نقلیه (اتوبوس، قطار، هواپیما، اتومبیل شخصی) و درصد افرادی كه از آن ها استفاده می كنند نیز مورد ملاحظه قرار می گیرند.
و ده ها مورد كارهایی از این قبیل. پس ملاحظه می كنید كه شبكه بسیار وسیع و گسترده ای از عمل جمعی و تعامل گروهی در شكل گیری پدیده «زیارت» وارد عرصه می شوند كه ذهن خلّاق و چشم تیزبین جامعه شناس باید به دقّت آن ها را ملاحظه و محاسبه نماید تا بتواند شناخت دقیق و جامعی از آن به دست آورد. با این حساب، می توان حدس زد كه اگر به طور مثال، سالانه سه میلیون نفر به زیارت مشهدالرضا(ع)می روند، احتمالاً سی میلیون انسان به نحوی از انحا در شكل گیری این امر دخیل بوده، بافت ارتباطی فوق العاده عظیمی از عمل و عكس العمل، كنش و واكنش، نقش ها و وظیفه ها را پدید می آورند كه جامعه شناسی زیارت از بررسی و توصیف و تفسیر و تبیین آن ها ظاهر می گردد.
نكته ای را كه در انتها باید متذكر شویم این است كه تمامی شبكه ارتباطی وسیعی كه در سطور فوق به آن ها اشاره شد، در حول یك كانون نمادین ـ یك حرم، یك زیارتگاه (مثلاً، حرم حضرت رضا ع ) شكل گرفته و تداوم می یابد كه جزءجزء آن مكان برای شبكه ارتباطی مذكور محترم و مكرّم بوده،ایجاد حالات معنوی و طراوت روحی می كند.
با این توضیح، اكنون تخیّل جامعه شناسانه بهتر شناخته شد و دید وسیع و نگرش جامع الاطراف ناشی از آن به طور خُرد و ریز بیان گردید. در واقع، پس از فراغت از این مرحله از بررسی و توصیف است كه به مرحله دیگر ـ یعنی تفسیر و یا تبیین عمل جمعی زیارت ـ وارد می شویم و از خود می پرسیم كه چرا و به چه خاطر، چنین جمع وسیعی از انسان ها به چنین كاری ـ كه «زیارت» نامیده می شود ـ اقدام كرده، همواره آن را تكرار می كنند. آن ها چه هدف و یا چه اهدافی را از عملشان منظور می دارند و زیارت چه كاركردی برای آن ها دارد و چه نیازی از نیازهای انسانی، روانی و اجتماعی آن ها را برآورده می سازد.
در پاسخ بدین سؤال، ما در ابتدا به حدس می پردازیم: guessing at meanings (طرح فرضیه) و عامل و یا عواملی را كه از نظر ما قادر است عمل زیارت را توجیه و تفسیر نماید، نامزد می كنیم (مثلاً، معناخواهی، معنویت جویی) و سپس به ارزیابی آن پرداخته، توانایی، استحكام و جامعیت و اعتبار آن را مجدّداً بازبینی می كنیم: assessing the guesses(ارزیابی فرضیه) و سرانجام، تفسیری از عمل زیارت ارائه می دهیم: drawing explanatory conclusions(ارائه نظریه) كه در واقع، دیدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمینه چراییوچگونگی پدیده «زیارت» را بازگو می كند.

نویسنده:محمود تقی زاده داوری
پی‌نوشت‌ها
۱. Giddens, Anthony, Sociology (polity press, ۱۹۹۳), p. ۷.
۲ـ زاره، یزوره، زیارهٔ، زوراً ای قصده، فهو زائر، و هم زوّار. (ر. ك. به: راغب اصفهانی، المفردات، ماده «زور» و فیّومی، المصباح المنیر.)
۳ـ محمدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق، ج ۱، باب «مجالسهٔ العلماء و صحبتهم»، ص ۳۹ / حكیمی، الحیاه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۰، ج ۲، «زیارهٔ العلماء; الجلوس عندالعلماء»، ص ۲۷۲
۴ـ شیخ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج ۸، باب «وجود اجبارالوالی الناس علی الحج و زیارهٔ الرسول و الاقامهٔ بالحرمین كفایهٔ»، ص ۱۵
۵ـ زیارت از راه دور نیز اگر چه زیارت است، ولی در كانون بحث ما قرار ندارد.
۶. Mills, C. Wright, The Sociological Imagination (Penguim, ۱۹۷۰).
این كتاب به فارسی نیز ترجمه شده است: سی. رایت میلز، بینش جامعه شناختی; نقدی بر جامعه شناسی امریكایی، ترجمه عبدالمعبود انصاری، شركت سهامی انتشار، ۱۳۶۰
۷. Giddens, Anthony, Op.cit, p. ۱۸
منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۴۵

منبع : خبرگزاری فارس