ایرانیان از زمان مادها کفش به پا می‌کردن

دو لنگه كفش بچگانه‌ای كه كمتر از سه هفته پیش در قلعه «شاه دژ» اصفهان پیدا شدد، دومین و سومین كفش‌هایی هستند كه در تاریخ باستان شناسی ایران پیدا شده‌اند. اما این امر بیان‌گر استفاده نكردن ایرانیان از پای پوش نیست و نقش برجسته‌ها و نقاشی‌های ایرانی و اشارات تاریخ‌نویسان، نشان‌گر استفاده تاریخی ایرانیان از كفش است.لباس یكی از كمترین چیزهایی است كه در تحقیقات باستان شناسی به دست می‌آید و كفش از آن هم كمتر. «مینو كریم نیا» ،كارشناس مردم شناسی كه روی سه جلد اطلس پوشاك ایران كار می‌كند، در این باره گفت: «كفش اصطكاك زیادی دارد. شاید لباس دارای جنبه‌های تزئینی باشد اما كفش كاربردی روزمره داشته و به همین دلیل بیشتر از باقی قطعات لباس احتمال از بین رفتن آن وجود دارد.» مادها نخستین قوم ایرانیان هستند كه از كفش پوشیدن آنها تصاویری در كتیبه‌ها موجود است. كریم نیا با اشاره به نقش برجسته‌های باقی مانده از مادها در تخت جمشید درباره نوع پای پوش‌های این قوم می‌گوید: «كفش‌های مادها مانند جوراب است، اما معلوم است كه جنس آنها از چرم است و با بندهایی كه از شلوارها آویزان است این كفش‌ها روی پاها محكم می‌شوند.» پس از آنها هخامنشیان به كفش همچون دیگر اجزای لباس اهمیت ویژه داده و آن را همچون تكه‌های دیگر لباس به دو بخش اشرافی و معمولی تقسیم بندی كردند. «ع. شاپور شهبازی» در مقاله‌ای كه برای لباس دوره مادها و هخامنشیان در دایرهٔ المعارف ایرانیكا نوشته، آورده است: «كفش‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید قرمز رنگ هستند در حالی كه كماندارانی كه در معماری‌های گیلویی، خشتی – لعابی شوش دیده می‌شوند، كفش‌هایی زرد به پا دارند.» شهبازی در همین مقاله به تفاوت‌های ظاهری كفش‌های طبقه‌های مختلف جامعه آن زمان ایران نیز اشاره می‌كند: «چكمه‌های جلو بسته كه لبه‌ای متمایز با لبه‌های دیگر داشته و گاه رو به زانو برگشته‌اند برای استفاده ماهیگیران و ساكنان نواحی آب‌خیز بود. موبدانی كه در لوح‌های گنجینه جیحون و آتشكده كاپادوكیه به تصویر كشیده شده‌اند، چكمه‌هایی بلند با زیره‌ای ضخیم و پاشنه‌ای نسبتا بلند پوشیده‌اند.» پاشنه كفش در زمان مادها گاه از داخل كفش كار گذاشته می‌شد. كریم‌نیا در این باره می‌گوید: «در نقش‌ برجسته‌ها قوس پاها بیشتر از آن چیزی است كه باید باشد كه این امر نشان‌ دهنده داشتن پاشنه داخلی در كفش است.» این ویژگی كم و بیش برای كفش‌های هخامنشیان نیز هست. در دوره ساسانیان كفش دارای پاشنه و زیره‌ای مجزا بود كه تصویر آن در نقش برجسته‌ها مشخص است. برش اضافه‌ای كه هخامنشیان در دوخت كفش‌های خود ایجاد كردند به گفته كریم‌نیا نه تنها برای زیبایی كفش كه برای ایستایی بیش‌تر كفش روی پا بود. «روت ترنر ویل كاكس» نویسنده كتاب «تاریخ لباس» درباره شیوه‌های تزئین كفش در دوره‌ هخامنشیان می‌نویسد كه با شكل گیری كفش «تزئین‌هایی از مروارید و سنگ‌های گران‌بها همراه با برودری دوزی‌های زیبا به كفش افزوده شد.» به موازات استفاده بشر از كفش چرمی در نقاط مختلف ایران بنا به آب و هوای منطقه جنس كفش‌ها نیز متفاوت شدند. «لیلا س. دیبا» در مقاله مربوط به لباس دوران صفویه و قاجار در ایرانیكا می‌نویسد: «در زمستان روستاییان قباهای نمدی كلفت و بالاپوش‌هایی از پوست بره می‌پوشیدند. آنها پابرهنه راه می‌رفتند یا پاهایشان را با نوارهای كتانی می‌پیچیدند و كفش‌های تخت با زیره‌های چرمی سبز رنگی كه به آنها بندهایی متصل بود به پا می‌كردند به نام چاروق.»
استفاده از نخ و كنف برای دوختن گیوه در كردستان نیز یكی از این موارد استفاده از مواد محلی در دوخت كفش است. كریم‌نیا از نوعی كفش متداول در جنوب ایران نام برد كه با برگ نخل دوخته می‌شود و گفت: «این نوع از كفش در مناطق گرمسیری جنوب برای مردم راحت‌تر از كفش‌های چرمی است و اصولا می‌توان گفت كه جنس و مدل كفش‌ در هر منطقه‌ای با توجه به موقعیت تاریخی و جغرافیایی آن به دست می‌آید.» او در ادامه گفت كه ورود اسلام به ایران در نوع پای پوش ایرانیان تاثیر مستقیم نداشته و لباس و كفش در هر منطقه‌ای با توجه به شرایط آن منطقه شكل گرفته است. با ورود سفیران خارجی به ایران در زمان صفویان شكل و شمایل لباس‌های خارجی نیز در میان ایرانیان رواج یافت و تا زمان پهلوی شكل لباس ایرانیان به شكل لباس و كفش جهانی بدل ‌شد.

سام فرزانه

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران