جغرافیای طبیعی و اقلیم استان ، استان سیستان وبلوچستان

در مطالعات زمین‌شناسی، منطقه شرق ایران را معمولاً به عنوان یك واحد مستقل بررسی می‌كنند. این منطقه در اواخر دوران سوم زمین‌شناسی در اثر جنبش‌های كوه‌زایی از دریا جدا شده و در آن ابتدا رسوبات آهكی از نوع دریایی و سپس رسوباتی با مواد نسبتاً درشت و نرم روی هم انباشته شده است.
قسمت جنوبی استان (مكران) یكی از مناطق در حال فرونشستن تدریجی است و دلیل آن نیز ضخامت زیاد رسوبات رس ماسه‌ای دوران سوم است كه عمق آن به بیش از یك كیلومتر می‌رسد. بر همین اساس پوسته اقیانوس هند با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می‌رود كه یكی از علت‌های بوجود آمدن گِل‌فشان‌ها و چشمه‌های آب معدنی فراوان در این منطقه است.
ارتفاعات استان سیستان و بلوچستان به دوران سوم و دوم زمین‌شناسی تعلق دارد و سنگ‌های آن اغلب آهكی و گچی است. به عقیده زمین‌شناسان، بعضی كوه‌های این استان (مانند آتشفشان تفتان) به اواخر دوران سوم و اوایل دوران چهارم تعلق دارند.
ارتفاعات سیستان و بلوچستان، جزو رشته‌كوه‌های مركزی ایران و شامل ناهمواری‌های شرق چاله لوت و ارتفاعات دیواره شرقی و جنوبی چاله جازموریان است. این ارتفاعات در همه جا پیوسته نیستند، به طوری كه حوضه‌های پستی در فواصل این ارتفاعات پدید آمده‌‌اند. پهنای كوهستان‌ها از شمال به جنوب افزایش می‌یابد و در فاصله ایرانشهر - كوهك به بیشترین حد خود می‌رسد. این ناهمواری‌ها مشتمل بر كوه‌های سیستان و كوه‌های بلوچستان است.
منطقه سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت جغرافیایی، از یك طرف تحت تأثیر جریان‌های جوی متعدد مانند جریان بادی شبه قاره هند و به تبع آن باران‌های موسمی اقیانوس هند است و از طرف دیگر تحت تأثیر فشار زیاد عرض‌های متوسط قرار دارد كه گرمای شدید مهم‌ترین پدیده مشهود اقلیمی آن است. در وضعیت هواشناسی این منطقه بادهای شدید موسمی، طوفان ‌شن، رگبارهای سیل‌آسا، رطوبت زیاد و مه صبحگاهی از پدید‌ه‌های قابل توجه هستند.
این استان تابستان‌های گرم و طولانی و زمستان‌های كوتاه دارد. از آنجا كه حداقل دما ندرتاً به صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد، رویش گیاه در اراضی آبی تقریباً در تمام طول سال ادامه دارد. عمده بارندگی در زمستان صورت می‌گیرد. این ناحیه دو فصل متمایز زمستان با درجه حرارت معتدل و خنك در ماه‌های آذر، دی و بهمن و تابستان گرم در بقیه فصل‌های سال دارد.
در تمام شهرهای استان حداكثر دمای سالانه، بالای 40 درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. این مقدار در ماه تیر، در ایرانشهر به 51 درجه بالای صفر می‌رسد. كم‌ترین حد دمای استان در ماه‌های آذر و دی ثبت شده است. میانگین حداقل دمای سردترین ماه سال بین حدود 12 تا 13 درجه سانتی‌گراد متغیر است. سردترین شهر استان، زاهدان و گرم‌ترین شهر آن ایرانشهر است. اختلاف و نوسان دمای بین زمستان و تابستان و حتی در یك شبانه‌روز بسیار بالا است، ولی حداقل مطلق دما به ندرت به صفر درجه می‌رسد. نواحی ساحلی دریای عمان به علت رطوبت ناشی از مجاورت با دریا، تا حدودی از این امر مستثنی است و آب و هوای گرم آن با رطوبت بیشتری همراه است. به علت بالا بودن متوسط دما و وزش بادهای موسمی، میزان تبخیر در این استان زیاد است و به طور متوسط 4 میلی‌متر در روز گزارش شده است.
بارندگی عمدتاً در ماه‌های زمستان صورت می‌گیرد. به طور متوسط در هفت ماه از سال در این ناحیه اثری از باران مشاهده نمی‌شود. میزان بارندگی از طرف شرق به غرب استان افزایش می‌یابد. متوسط سالیانه بارندگی آن حدود 70 میلی‌متر و بسیار نامنظم است. بیش‌ترین نزولات جوی،‌ در شهرستان‌های خاش و زاهدان و متوسط سالانه آن 120 میلی‌متر است. كم‌ترین مقدار بارندگی در شهرستان زابل روی می‌دهد و متوسط سالانه آن 51 میلی‌متر است.
میزان متوسط رطوبت نسبی در سواحل دریای عمان، حدود 70 تا 80 درصد در دی ماه است. در تابستان مقدار رطوبت نسبی كاهش می‌یابد، ولی كرانه‌های غربی بلوچستان به علت نزدیكی به اقیانوس هند در تابستان نیز رطوبت نسبتاً بالایی دارد.
استان سیستان و بلوچستان از جهت‌های مختلف در معرض بادهای موسمی و فصلی است كه اهم آنها عبارتند از:
باد 120 روزه (لَوار) : این باد در واقع، دنباله بادهای موسمی اقیانوس هند است كه در ناحیه سیستان، با جهت شمال شرقی - جنوب غربی می‌وزد. اختلاف فشار هوا بین كوهستان‌های افغانستان و دشت سیستان نیز عامل تشدید‌كننده این جریان هواست. زمان وزش این باد، از اوایل خرداد تا پایان شهریور ماه است. سرعت آن به 10 تا 120 كیلومتر در ساعت نیز می‌رسد، این باد، باعث انتقال ماسه‌های بادی، فرسایش خاك، پر شدن نهرها و كانال‌های آب‌رسانی و موجب تعدیل درجه حرارت در فصل تابستان می‌شود.
باد قوس : این باد در آذرماه همراه بارندگی اندكی می‌وزد.
باد هفتم (گاوكش) : باد زمستانی بسیار سرد است، به طوری كه در بعضی سال‌ها موجب خسارت‌های جانی و مالی در منطقه می‌‌گردد.
باد نم‌بی یا باد جنوب :‌ این باد در تمام طول سال از سمت جنوب می‌وزد و مقدار زیادی از بخار آب دریای عمان را همراه دارد كه برای كشاورزی بسیار مفید است.
باد هوشاك : این باد سوزان در تابستان می‌وزد و به محصولات كشاورزی،‌ به ویژه درختان خرما آسیب بسیار می‌زند.
بادهای مرطوب و موسمی اقیانوس هند : این بادها در تابستان از جنوب شرقی بلوچستان می‌وزند و سبب باران‌های تندی می‌شوند.
باد شمال یا گوریچ : جهت وزش این باد از شمال به جنوب است كه در تابستان موجب اعتدال هوا و در زمستان موجب سردی آن می‌شود.
باد جنوب غربی یا گرد : جهت وزش این باد،‌ از جنوب غربی به طرف شمال شرقی و زمان وزش آن، اواخر بهار و تابستان است كه معمولاً با گرد و خاك و طوفان توأم است.
با توجه به عوامل آب و هوایی یاد شده، مناطق ایرانشهر، زابل و باهوكلات دارای آب و هوای بیابانی، ناحیه زاهدان دارای اقلیم نزدیك به بیابانی و ناحیه كوهستانی بم‌پشت در جنوب سراوان و امتداد آن به طرف شرق تا كوه‌های بشاگرد دارای آب و هوای نیمه‌بیابانی معتدل است. اقلیم ارتفاعات و فلات‌های مرتفع و كم‌وسعت میان آنها، نیمه‌بیابانی با زمستان‌های سرد است.
ناحیه خاش، خوش آب و هواترین منطقه استان به شمار می‌رود، زیرا ارتفاع آن نسبت به سایر شهرستان‌های استان بیش‌تر است و مرتفع‌ترین قله بلوچستان - تفتان - در نزدیك و در سمت شمال آن قرار گرفته است. این ناحیه از بارندگی نسبتاً زیادی نیز برخوردار است. تغییرات و نوسانات دمای آن در فصل‌های مختلف چندان زیاد نیست و پوشش گیاهی آن نیز در اطراف كوه‌های تفتان نسبتاً غنی است.
علاوه بر ناحیه خاش،‌ بندر چهابهار نیز به دلیل نزدیكی به مدار رأس‌السرطان و منطقه استوایی، آب و هوای بهاری دارد. تغییرات دمایی در فصول مختلف آن كم است و فصل تابستانِ آن چندان محسوس نیست، بدین جهت برگ‌ریزان پاییزی كمتر به چشم می‌خورد و درختان در تمام طول سال سبزینگی خود را از دست نمی‌دهند. سرسبزی درختان در فصول مختلف موجب شده است كه فصول چهارگانه را به فصل بهار تشبیه كنند و چون چهار فصل آن همواره حالت بهار دارد به «چهاربهار» معروف شده و به تدریج به چابهار تبدیل شده است. این دو منطقه در استان سیستان و بلوچستان (خاش و چابهار) از خوش آب و هواترین و زیباترین مناطق استان می‌باشند و برای استفاده‌های جهانگردی به ویژه در فصول پاییز و زمستان و حتی بهار بسیار مناسب‌اند.