بررسی موانع توسعه بنادر در ایران

نقش بنادر در تجارت جهانی کاملاً کلیدی است و سهم زیادی از رشد تجاری قبل از بحران‌های مالی مرهون توسعه بنادر بوده است. رشد تجارت جهانی نیاز به گسترش زیرساخت‌های بنادر را لازم می‌کند این امر را می‌توان با نگاهی به پروژه‌های عظیمی که در چند سال اخیر در خاورمیانه و آسیا طراحی و اجرا شده، مشاهده کرد. همچنین ثبت رکوردهای افزایش تناژ و بکارگیری کشتی‌های غول‌پیکر جدید به طور مداوم در امر سرویس‌دهی حاکی از همین روند است. حال چگونه می‌توان انتظارات از حمل و نقل و استراتژی‌های پیشرفته بندری را به طور کارا پاسخگو بود در حالی که ایمنی و کیفیت زندگی مردم ساکن در منطقه حفظ شده و توسعه‌ای منطقی برای این امر در نظر گرفته شود؟
افزایش رقابت سازمان‌های مسئول بنادر را تحت فشار قرار داده تا فضای لازم، زیرساخت و تسهیلات تقاضا شده توسط مشتریانشان را فراهم کنند توسعه بندر با موضوعاتی نظیر سازندگی و تخریب در خشکی و دریا مرتبط است.
توسعه بندر اغلب به دلایلی چون، تعارض بین نیازها و تقاضاهای برخاسته از انگیزه‌های تجاری، مسائل الزام‌آور محیطی، نیازهای توسعه شهری و تعارضات عمومی برای فضا، بسیار دشوار است.
● آیا نیازی به توسعه بنادر وجود دارد؟
در مواقعی، تصمیم‌گیرندگان در شهرهای بندری مجبور می‌شوند مطابق با شرایط اضطراری رفتار کنند امروزه دیگر نباید از شهر بندری صحبت کرد بلکه باید از عبارت منطقه بندری استفاده کرد. در گذشته هیچ‌گاه طرحی در مورد ساخت شهر با بندر بطور همزمان مطرح نبوده است، اما بیشتر شهرهای ساخته شده در محل بنادر بوده است. در نظر نگرفتن فعالیتها و وظایفی که یک بندر باید انجام دهد، در چندین دهه قبل، اکنون نیاز به فضای بزرگ‌تر را جهت این گونه فعالیت‌ها موجب شده است یعنی منطقه گسترده‌تری از اسکله و اطراف آن که قبلاً برای فعالیت‌های بندر نیاز نبود، اکنون لازم شده است.
امروزه سواحل به مهمترین نمایشگاه‌های مجلل برای معمـاران بین‌المللی شناخته شده تبدیل شده است که به قلمرو شهرهای بندری هجوم آورده‌اند به طور مسلم تحول حمل و نقل همانطور که مطالعات صورت گرفته توسط AIVP در سال اخیر نشان داده مــوفقیت بـــزرگی برای شهرهای بندری رقم زده است.
در نتیجه با سرازیر شدن سرمایه به مناطق بندری می‌توان با ایجاد امکانات و تسهیلات فرهنگی، توریستی و ورزشی نظیر موزه‌ها و آکواریوم‌ها و... شهرهای بندری را به سوی توسعه‌های منطقی هدایت کرد.
امروزه سرمــایه‌گــذاران، سیاستمداران و.... به خوبی متوجه شده‌اند که شهرهای بندری همانند معدن طلایی هستند که با ایجاد فرصت استثنایی می‌توانند درآمد بسیار عالی با قدرت ریسک‌پذیری بالا برای آنها فراهم کنند این امر را می‌توان با رشد بالای سرمایه‌گذاری در بنادر در سال‌های اخیر مشاهده کرد.
افزایش قابل توجه در ترافیک بنادر موجب شده است بنادر زیادی اراضی کافی برای تجدیدنظر در شیوه‌های کاری خود با شهرها نداشته باشند همچنین فشارهای زیادی از طرف انجمن‌های حفظ محیط‌زیست به بنادر وارد می‌شود تا فعالیت‌های خود را منطبق با استانداردها کرده و مانع از تخریب منابع طبیعی شوند. علاوه بر این شهرها این آمادگی را ندارند تا نسبت به تخصـــیص مجدد این زمین‌ها و سواحل به بنادر عقب‌نشینی کنند. ایــن مسأله امــــروزه با نزدیکتـــر شدن هرچه بیشتر فعالیت‌های بنادر به شهرها از اهمیت ویـــژه‌ای برخوردار شده است چرا که فعالیت‌های بندری آلودگی‌هـــای صوتی و روشنایی را ایجاد می‌کنند که با توجـــه به کار مدام هفت روزه و تمام وقت، دیر یا زود برای ساکنین شهرها غیرقابل تحمل خواهد شد.
البته ادغام شهرها و بنادر در بسیاری از نقاط جهان امری اجتناب‌ناپذیر است و با گشوده شدن درهای شهرها به ســوی بنادر فعال بازرگانی، تقاضا برای سکونت در این شهرهـــا خصوصاً داشتن محل سکونتی که دید مشرفی بر بندر داشته باشد، افــزایش یافته است و این امر موجب ایجاد تفرجگاه‌ها نیز در فضاهای بین بنادر و شهرها شده است.
همه این مشکلات که ناشی از عدم برنامه‌ریزی صحیح در نحوه ساخت بنادر و آینده‌نگری است. امروزه نگرانی‌هایی را برای کشورهایی که اکثر واردات و صادرات خود را مرهون بنادر هستند، ایجاد کرده است. مهمترین مشکل در این زمینه ترافیک بنادر است که با توجه به هم مرزی بنادر با شهرها باعث کندی در حمل و نقل و کاهش آسایش شهرنشینان شده است.
عوامل اصلی در تراکم ترافیک بنادر عبارتند از:
▪ برنامه‌ریزی نادرست
ـ سرمــایــه‌گــذاری در اسکله‌های جدید بدون اطمینان از وجود مناطق پشتیبانی کننده، دسترسی بندر و سازگاری‌های عملیاتی مانند نیروی کار آموزش دیده، تجهیزات حمل کالا و فضای کافی انبار (چه در داخل و چه در خارج منطقه بندر) که بتوانند به این اسکله‌ها خدمات ارائه دهند.
ـ حمل و نقل درون مرزی ناکافی (از نظر حجم و کـارایی) مثلاً تعداد تریلر، اتوبان‌ها، خطوط ریلی و مسیرهای دسترسی دیگر به بندر
ـ تأخیر در تکمیل پروژه‌های توسعه‌ای حمل و نقل و بندری، بطوری که ظرفیت پیش‌بینی شده در زمان موردنظر مهیا نباشد.
ـ عــدم موفـقیـت در پیش‌بینی‌های مربوط به ترافیک در واکنش به تغییرات اصلی ناشی از توسعه‌های اقتصادی
ـ توسعه، ارتقا و نوسازی انبارها بدون فراهم کردن فضای کافی برای توسعه حجم ترافیک در طول ساخت.
ـ ناکارآمدی مدیریت بندر و سازمان برنامه‌ریز در ایجاد برنامه‌های کافی و به موقع برای توسعه بنادر.
ـ عدم انعطاف در برنامه‌های توسعه به منظور ایجاد تغییر در نحوه جریان ترافیک در آینده.
ـ مــداخلات سیــاسی و اجتماعی که در طول فرآیند تصمیم‌گیری رخ می‌دهند.
▪ مدیریت
ـ عدم ثبات و عهده‌دار بودن کوتاه مدت پستها توسط مدیران ارشد
ـ انتخاب مدیران ارشد بدون توجه به شرایط لازم جهت این شغل
ـ عدم آموزش کافی دیگر کارکنان، خصوصاً برای مدیران میانی و عملیاتی
ـ عدم مشارکت مستقیم مدیران در فعالیت‌های اصلاحی
▪ نیروی انسانی
ـ روابط انسانی ضعیف، که منجر به عملیات محدود و ناکارا می‌شود
ـ مشکلات ناشی از گروه اکثریت یا اقلیت کارکنان متناسب با موقعیت
ـ سازماندهی ناکارای نیروی انسانی
ـ عدم موفقیت در انطباق عملیات کاری با شرایط بومی همانند آب و هوا
ـ ضعف در آموزش کارکنان اسکله، خصوصاً در استفاده از تجهیزات پیچیده
▪ ناهماهنگی
ـ فقدان همکاری و هماهنگی در بین سازمان‌ها و بخش‌های خصوصی و دولتی که در بندر مشغول به کار هستند
ـ نبود مشارکت و همفکری بین سازمان بندر و استفاده‌کنندگان از بندر در رابطه با توسعه و عملیات
▪ ترافیک
ـ ترافیک غیرمنظم به علت سیاست‌های نادرست واردات و صادرات
ـ اختلالات تـــرافیــکی کوتاه‌مدت به علت ضعف در برنامه زمانی کشتی‌ها که منجر به تجمع آنها می‌شود
ـ انجام عملیات مربوط به کشتی‌های زیادی در یک مسیر مشخص، که در نتیجه تناژهای پایین را طلبیده و استفاده ناکارا از اسکله را منجر می‌شود.
ـ انبار کالا، در بندر بارگیری، بدون توجه به کارایی عملیات تخلیه
ـ ارائه کالاهایی با بسته‌بندی نامناسب برای جابجایی در بندر
ـ گیرندگان بدون منابع مالی کافی یا تسهیلات لازم برای تحویل گرفتن کالا
ـ توقف بیش از اندازه کشتی‌ها در اسکله به دلایلی مانند عدم نظم در برنامه زمانی آنها
▪ عملیات‌
ـ سیاست‌های نادرست که منجر به استفاده از تسهیلات حمل و نقل برای انبار طولانی مدت کالا در جایی که فضای کافی وجود ندارد، می‌شود، بنابراین خروجی اسکله را کاهش می‌دهد.
ـ کمبود تسهیلات انبار در بندر یا مناطق درون مرزی، که باعث می‌شود کالاها برای مدت طولانی در تسهیلات ترانزیتی بندر باقی بماند
ـ نیاز به حمل کالاهای فله در اسکله‌های کالای عمومی
ـ فضای ذخیره کم برای مواجه با مواقع اوج یافتن تقاضا برای جا در بندر.
ـ نیاز به کنترل شدید به علت دزدی و قاچاق که مانع از حمل و نقل راحت و کارا می‌شود
ـ کمبودهای مالی برای تهیه تجهیزات مدرن حمل و نقل
ـ ترکیب نامناسب تجهیزات حمل به علت موقعیت و شرایط خارج از کنترل مدیریت بندر
▪ نگهداری
سیاست‌های ناکافی در نگهداری از دلایلی اصلی از سرویس خارج شدن تجهیزات می‌باشد که از جمله عوامل دخیل در آن می‌توان موارد زیر را نام برد:
ـ نبود نگهداری پیشگیرانه و عملیاتی
ـ پرسنل مسئول نگهداری غیرواجد شرایط
ـ بی‌توجهی به انبار کافی قطعات یدکی
ـ استانداردسازی‌های ناکافی انواع تجهیزات
▪ رویه‌های ترخیص
ـ تأخیر در رساندن اسناد
ـ اسناد ناقص
ـ استفاده از شیوه‌ها و مستندسازی‌های منسوخ
ـ شیوه‌های منسوخ ترخیص برای کالا و کشتی
ـ اجازه به واردکنندگان جهت سفارش محموله‌ها بدون داشتن پشتوانه مالی برای دریافت داشتن محموله خود
▪ سایر عوامل
-‌ تغییر در انواع کشتیها، بدون مشورت کافی ابتدایی، که منجر به ناکارایی موقت می‌شود
- مشکلات ناشی از شیوه‌های جدید حمل کالاها
- انتقال و ترانشیپمنت اضطراری کالاهای یک بندر دیگر، که منجر به افزایش کالاهایی که یک بندر باید جابجا کند، می‌شود
- تغییرات دوره‌های آب و هوایی بد مورد انتظار
● وظیفه و موقعیت بندر
ـ ‌ امکان افزایش دسترسی به فضای پشتیبانی‌کننده در بنادر به علت مجاورت با زمین‌های اشغال شده توسط شهرها
ـ ‌ فعالیتهای انجام شده در محدوده بندر، که مستقیماً به حمل‌ونقل کالا مرتبط نیست، اما ممکن است با افزایش خروجی بندر در تعارض باشد (برای مثال، کنترل‌های گمرک، شیوه‌های بازرسی و ...)
ـ ‌ مشکلات ترافیکی که ممکن است به علت تداخل ترافیکی با کشورهای محدود به خشکی رخ دهد
ـ بنادری که به عنوان یک منطقه تجاری و ترافیکی عمل می‌کنند، ممکن است در اثر تصمیمات کشورهای همسایه موقعیت خود را از دست بدهند
در طولانی‌‌مدت ارائه راه‌حل‌هایی برای حذف تراکم بطور مسلم این مشکلات را برطرف می‌کند اما در کوتاه‌مدت می‌توان از گزینه‌هایی همانند زیر استفاده کرد:
۱) استفاده از دیگر بنادر نزدیک
۲)استفاده از دیگر انواع کشتیها، بطور مثال کشتی‌های رو- رو که بطور قابل توجهی به کاهش تراکم ترافیک در برخی بنادر کمک خواهد کرد
۳) استفاده از شیوه حمل‌ونقلی دیگر مثلاً هوایی
۴) تصویب سریع قوانینی به منظور کنترل بهتر بر جریان ترافیک ورودی به کشور
● فرآیند اصلاح بنادر
با مطالبی که بیان شد نیاز به اصلاح بنادر مشخص می‌شود اما فرآیند اصلاح بنادر امری نیست که در کوتاه‌مدت قابل اجرا باشد و گاهی مدت طولانی لازم دارد با این حال، ایجاد دانش لازم جهت پیشبرد فرآیند اصلاحات را در بیشتر کشورها باید از صفر آغاز کرد.
یک برنامه خصوصی‌سازی موفق می‌تواند دولت را از بند هزینه‌های غیرضروری آزاد کند و بودجه بیشتری را برای برنامه‌هایی نظیر تسهیلات اجتماعی دولت در اختیار او قرار دهد. بطور گسترده‌تر، مزایای مورد انتظار را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:
● دولت
▪ در سطوح کلان اقتصادی: بهبود توان رقابتی تجارت خارجی بوسیله کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و خصوصاً هزینه‌های خدمات بندری، بهبود کارایی بندر در حوزه زمینی و دریایی.
▪ در سطوح خرد اقتصاد: سبک کردن بار مالی بودجه‌های ملی بوسیله انتقال بخشی از سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های عملیات روی بخش‌های خصوصی و افزایش درآمد از دارایی‌های بی‌بهره
● اپراتورهای پایانه
کنترل موثر هزینه‌های خدمات و عملیات بندری، کارایی بیشتر در استفاده از دارایی‌های حمل‌ونقل و موقعیت رقابتی بهتر در بازارهای حمل‌ونقل و فرصتهای تجاری بیشتر در رشد بخش‌ها (مثلاً بخش کانتینر)
● صادرکنندگان و واردکنندگان
کاهش هزینه‌های بندر و در نتیجه کارایی عملیاتی بیشتر، نرخ حمل‌ونقل دریایی و هزینه‌های پایین‌تر و رقابت‌پذیری بهتر صادرکنندگان در بازارهای خارجی
● مشتریان
قیمت پایین‌تر کالاهای مصرفی، و دسترسی بهتر به طیف وسیعتری از محصولات که بواسطه افزایش رقابت بین عرضه‌کنندگان بوجود آمده است.
هدف مجموعه برنامه‌های توسعه بندری، فراهم آوردن حمایت از تصمیمات موثر سیاستگذاران که اصلاحات را برای نهادهای عمومی که فراهم آورنده، هدایت‌کننده و قانونگذار در خدمات بندری در کشورهای در حال توسعه هستند می‌باشد، بطور ویژه اهداف این مجموعه برنامه‌های توسعه‌ای عبارت است از:
ـ درک نیازها، چالشها و خطرات برای اصلاح بخش‌ها و طراحی مجدد نهادها که از تغییر محیط‌های تجاری احاطه‌کننده عملیاتهای بندری ناشی می‌شود
ـ انتخاب از بین گزینه‌ها برای مشارکت بخش خصوصی و تحلیل مفاهیم برای تعریف مجدد عملیاتهای وابسته، و رابطه قانونی بین بخش خصوصی و دولتی
-‌ وضع قوانین، قراردادها و اجاره‌ها برای نظارت بر مشارکت بخش خصوصی
- مدیریت تحول جهت افزایش مشارکت بخش خصوصی
● نتیجه‌گیری
در اثر توسعه حمل‌ونقل بین‌المللی، شهرها و بنادر مجبور به همکاری بیشتر با یکدیگر شده‌اند تا در کنار هم بتوانند ادامه حیات دهند.
توسعه مجدد شهر- بندر و تحولات ساحلی باعث افزایش اهمیت این مناطق همانند مناطق مرکزی شده است همزمان با توسعه بندر فعالیتهایی صورت می‌گیرد که اثراتی را بدنبال دارد از جمله این فعالیتها و اثرات آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ گسترش حوزه بندری (دریایی): جبران خسارات از بین رفتن موجودات دریایی که در آن محل زندگی می‌کنند، تغییر نقشه‌های دریایی، عمق‌سنجی و لایروبی
▪ گسترش حوزه بندری (زمینی): از بین رفتن موجودات زمینی ساکن در آن زیستگاه و مشکلات مربوط به زمینهای از قبل آلوده
▪ زیر ساختهای حمل‌ونقل: فعالیتهای ساختمانی زیاد و افزایش بالقوه در آلودگی صوتی و آلودگیهای هوا
▪ توسعه یا جابجایی پایانه: همه مباحث مربوط به هوا، آب، خاک، رسوب و موجودات زنده آن زیستگاه
● توسعه مناطق ویژه صنعتی
تغییرات بالقوه در آبهای زیرزمینی
آلودگی‌های بندر در طول هفت روز کار مداوم از مواردی است که می‌تواند بزودی توسط ساکنان جدید برای زندگی در بندر غیرقابل تحمل شود بنابراین همه اقدامات پیش‌گیرانه در این زمینه باید مد نظر قرار گیرد و واقعیت یک بندر نیز باید شناخته شده و مورد قدردانی واقع شود.
همه بنادر خصوصاً بنادری که تاکنون بدون هیچ الگو و برنامه خاصی گسترش یافته‌اند نیازمند تجدیدنظر در خط‌مشی‌های توسعه خود هستند تا در آینده دچار چالش نشوند ترافیک بنادر و نزدیکی مناطق شهری به حوزه بندری باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

امیر قائدی‌حیدری

منبع : روزنامه اطلاعات