راهنمای مصرف دارو در ماه رمضان

در بیمارانی كه ناچارند در ماه رمضان دارو مصرف كنند ،پزشكان می تواند داروهای طولانی اثرتری تجویز كنند كه یك بار مصرف آنها در طول شبانه روز كفایت می كند. طی ماه رمضان كه نهمین ماه از تقویم قمری اسلامی است، مسلمانان بالغ موظف هستند در فاصله بین سپیده دم تا غروب آفتاب از خوردن هرگونه غذا، نوشیدنی یا داروهای خوراكی خودداری كنند. ماه رمضان ممكن است در هر یك از چهارفصل سال قرار بگیرد و بر همین اساس ساعاتی كه به روزه‌داری سپری می‌شود بین ۱۱ تا ۱۸ ساعت در روز متغیر خواهد بود. طی این دوره زمانی، الگوهای مربوط به زندگی و عادت‌ها در هر كشوری متفاوت از كشور دیگر است. مثلا طی این ماه در مراكش، در یك بازه زمانی كوتاه شبانه، ۲-۳ وعده غذایی صرف می‌شود.
. اولین وعده ممكن است بلافاصله پس از غروب آفتاب میل شود (افطار) و وعده دوم حدوداً سه ساعت بعد صرف می‌شود (شام)؛ آخرین وعده ممكن است به فاصله كوتاهی قبل از سپیده دم خورده شود (سحری.) بنابراین تجویز دوزهای دارو در این ماه مسئله ساده‌ای نیست و تطبیق آن با الگوهای مربوط به زندگی در ماه رمضان، راحت به‌نظر نمی‌رسد. برای بررسی نحوه مصرف دارو توسط بیماران در ماه رمضان، دكتر اسلم و همكارانش، ۸۱ بیمار را مورد بررسی قرار دادند تا مشخص كنند آنها طی دوره روزه‌داری در ماه رمضان، چه تغییراتی در رژیم‌های دارویی خود اعمال كرده‌اند. آنها دریافتند كه ۴۲ درصد از بیماران، همچنان به درمان معمول خود پایبند بوده‌اند و ۵۸ درصد بیماران الگوی مصرف داروی خود را تغییر داده‌اند. در گروه دوم، ۳۵ بیمار درمان خود را متوقف كردند، ۸ نفر برنامه تجویز دارو را تغییر دادند و ۴ نفر نیز تمامی دوزهای دارو را یك‌جا مصرف كرده بودند. در بررسی دیگری كه در بیمارستانی در كویت روی ۳۲۵ بیمار سرپایی انجام شد، معلوم شد اكثر این بیماران رژیم‌های دارویی خود را در ماه رمضان تغییر داده‌اند.
به این صورت كه ۶۴ درصد از بیماران برنامه درمانی خود را طی این ماه تغییر داده بودند و ۱۸ درصد بیماران داروهای روزانه خود را به‌طور یك جا چه قبل از نخستین وعده (هنگام غروب) و چه مستقیماً پس از آخرین وعده (قبل از سپیده دم) مصرف می‌كردند.چنین وضعی باعث می‌شود خطر تداخلا‌ت دارویی به شدت افزایش یابد، زیرا بیمار تمام داروهای خود را به طور همزمان مصرف می‌كند. با این وجود عمده مشكلا‌ت، ناشی از عدم مصرف داروهاست. در یك نمونه، دو هفته پس از شروع ماه رمضان، دو بیمار مبتلا به بیماری تنفسی مزمن در واحد مراقبت‌های ویژه بستری شدند. هر دو بیمار اعتراف كردند كه طی ساعات روز، داروهای خود از جمله داروهای استنشاقی را مصرف نكرده‌اند. در یك مطالعه دیگر، فراوانی موارد حمله صرع در ۱۲۴ بیمار مبتلا به صرع، در ماه رمضان مورد ارزیابی قرار گرفت. طی این ماه حملات صرع در ۲۷ بیمار رخ داده بود كه ۲۰ نفر از آنها از سپیده دم تا غروب آفتاب از هیچ داروی ضدصرعی استفاده نكرده بودند. پژوهشگران چنین نتیجه‌گیری كردند كه عدم مصرف داروها، مهم‌ترین عامل عود صرع در ماه رمضان به‌شمار می‌رود. البته همه تقصیرها بر گردن بیماران نیست زیرا اكثر بیماران در مورد تغییر دادن درمانشان در ماه رمضان، هیچ اطلاعات خاصی دریافت نكرده بودند. در مواجهه با این مصرف خودسرانه داروها در ماه رمضان، لازم است مصرف داروها براساس راه تجویز، زمان مصرف دارو و تداخل با خوردن غذا، تطبیق داده شود.
راه تجویز‌
هماهنگی روزه با راه‌های مختلف تجویز و انتخاب داروها طی ماه رمضان موضوعی است كه قضاوت در مورد آن بر عهده خود پزشكان است. به منظور سر و سامان دادن به اختلافات موجود در دیدگاه‌ها و استاندارد كردن راه‌های تجویز دارو، در ژوئن ۱۹۹۷ همایشی طبی ـ مذهبی تحت عنوان <بازنگری اسلامی مسائل طبی خاص معاصر> در مراكش برگزار شد. شركت‌كنندگان ـ شامل كارشناسان مذهبی و حقوقدانان مسلمان، پزشكان، داروشناسان و متخصصین دیگر علوم در مورد راه‌های تجویز دارو كه به اعتقاد مذاهب مختلف اسلا‌می باعث ابطال روزه نمی‌شود بحث كردند. اما آنچه مورد توافق همگان بود این بود كه روزه از این راه‌ها باطل نمی‌شود:
قطره‌های چشم و گوش‌
تمام موادی كه از طریق پوست جذب بدن می‌شوند نظیر كرم‌ها، پمادها و نوار چسب‌های حاوی مواد دارویی‌
استعمال شیاف‌ها، دراژه‌های طبی و محلول‌های واژینال به درون واژن‌
تزریقات پوستی، عضلانی، مفصلی یا وریدی به استثنای تغذیه از راه وریدی و آمپول‌های تقویتی‌
اكسیژن و گازهای بیهوشی‌
مصرف دهان شویه‌ها، غرغره دارو یا اسپری دهانی به شرط آنكه چیزی به درون معده فرو برده نشود.
جدول زمانبندی دوز دارو‌
جداول زمانبندی دوزهای داروها را باید در ماه رمضان تغییر داد. در واقع دوزهای دارو را تنها می‌توان بین زمان غروب تا سپیده دم دریافت كرد. طی ماه رمضان به‌طور معمول دو نوع مختلف از جداول زمانبندی روز مورد استفاده قرار می‌گیرند. دوز منفرد روزانه: ساده‌ترین وضعیت مربوط به بیمارانی است كه یك دوز معمول شبانه دریافت می‌كنند. طرح درمانی این بیماران طی ماه رمضان بدون تغییر باقی می‌ماند چرا كه با روزه‌داری تداخلی ندارد. اگر به‌طور معمول دریافت دارو در صبح یا طی روز باشد، پزشك هنگامی كه می‌خواهد دریافت دارو را تا شب به تعویق بیندازد باید مراقب باشد كه این امر اثربخشی درمان و تحمل دارو را تغییر ندهد.البته اثربخشی بسیاری از این داروها نیز بسته به زمان تجویز آنها تغییر می‌كند. مثلا یك مطالعه انجام شده روی داروی تئوفیلین قبل و طی ماه رمضان، نشان‌دهنده این بود كه مقدار داروی جذب‌شده برای دوز ساعت ۸ بعدازظهر ۲( ساعت بعد از افطار) در مقایسه با دوز ساعت ۴ صبح (بلافاصله بعد از سحر) به‌طور معنی‌داری كاهش یافته است. این نتیجه عمدتاً با تغییرات شبانه‌روزی PH معده و تغییرات الگو و كیفیت وعده غذایی در ماه رمضان توجیه شد.در مقابل، مطالعات انجام شده روی داروهای ضدپرفشاری خون هیچ تاثیر معنی‌داری را در اثربخشی این داروها -‌چه در ارتباط با ریتم زندگی در ماه رمضان و چه در ارتباط با تغییرات جدول تجویز داروها-نشان نداد. به هر حال این مسئله در مورد داروهای مختلف، متفاوت است و پزشك باید به آن دقت كند.دو یا تعداد بیشتری دوز روزانه: طی ماه رمضان، دست یافتن به توزیعی دقیق برای داروهایی كه دوبار در روز تجویز می‌شوند، در فاصله بین باز كردن روزه و شروع روزه دشوار است. اجتناب از روزه گرفتن در این بیماران بر طبق قوانین اسلامی می‌تواند چاره بهتری باشد. با این حال بیمارانی كه لازم است دو دوز دارو مصرف كنند، می‌توانند نخستین دوز را هنگام باز كردن روزه و دوز دوم را قبل از آغاز روزه مصرف كنند كه در این حال زمان‌بندی دوزها و بازه زمانی بین دوزها، هر دو تغییر خواهند كرد. این تغییرات می‌توانند وضعیت غلظت دارو در خون و در نتیجه اثربخشی و تحمل آن را تحت تاثیر قرار دهند.در یك مطالعه، دكتر داگفوس و همكارانش تاثیر روزه‌داری را بر عوارض جانبی یك فرآورده تئوفیلین كه دوبار در روز مصرف می‌شود، بررسی كردند. این مطالعه بر روی ۱۲ بیمار مبتلا به آسم پایدار و در دو مرحله انجام شد كه اولین مرحله آن طی ماه رمضان و دومین مرحله، ۴ هفته پس از اتمام رمضان بود. در هر دوره بیماران به مدت ۵ روز، دو دوز خوراكی تئوفیلین را، یكی درست قبل از سپیده‌دم (ساعت ۳ صبح) و دومی در هنگام غروب (ساعت ۷ بعد از ظهر) دریافت می‌كردند. در خارج از ماه رمضان، تنها ۴ نفر از ۱۲ بیمار، عوارض جانبی را به‌صورت تهوع خفیف ذكر كردند. ولی طی روزه‌داری ماه رمضان ۸ نفر از ۱۲ بیمار عوارض جانبی را به صورت درد شكمی و تهوع گزارش كردند. ۶ نفر از آنها دچار استفراغ نیز شدند كه به همین خاطر روزه را قطع كردند. بنابراین پژوهشگران نتیجه‌گیری كردند كه مصرف یك فرآورده طولانی‌اثرتر در یك دوز واحد و ترجیحاً در پایان شب، می‌تواند در ماه رمضان چاره بهتری برای بیماران مبتلا به آسم باشد. به‌طور كلی توصیه می‌شود در صورت وقوع مشكلات درمانی در ماه رمضان، در صورت در دسترس بودن فرمولاسیون‌های طولانی‌اثر، تعداد دوزها كاهش داده شده و در فواصل طولانی‌تری، مثلاً یك بار در روز مصرف شوند. این موضوع در مورد داروهای ضد التهاب غیراستروییدی مورد استفاده در بیماری‌های مفصلی نظیر آرتریت صادق است: مثلا بیمارانی كه برای آنها داروهایی نظیر ایبوپروفن تجویز شده، لازم است برای حفظ غلظتی از دارو در بافت‌های بدن كه برای تسكین كافی درد مناسب باشد، سه یا چهار بار در روز دارو را مصرف كنند. این داروها را می‌توان با دوز واحد روزانه پیروكسیكام كه برای بیمار روزه‌دار مناسب‌تر است، جایگزین كرد.
تداخل با مصرف غذا‌
به‌طور معمول تداخلات دارو با غذا می‌توانند باعث كاهش، افزایش یا تاخیر در رسیدن دارو به غلظت مناسب آن در خون شوند. شدت تداخل و این‌كه آیا اثر آن بر جذب دارو مثبت است یا منفی، به عوامل چندی نظیر ماهیت فیزیكی و شیمیایی دارو، فرمولاسیون، نوع غذا، و فاصله زمانی بین خوردن غذا و مصرف دارو بستگی دارد. دو عامل آخر می‌توانند در طی ماه رمضان كه الگو و تركیب غذاها تغییر می‌كنند، اثر افزایش‌یافته‌ای داشته باشند.بنابراین هنگام تجویز داروهایی نظیر فورسماید، ریفامپیسین و اریترومایسین كه باید با معده خالی مصرف شوند باید بسیار مراقب بود. كیفیت غذایی كه در هنگام بازكردن روزه خورده می‌شود نیز بر جذب برخی داروها تاثیر می‌گذارد. نوشیدنی‌هایی نظیر چای، قهوه و آب پرتقال می‌توانند اسیدی بودن معده را افزایش دهند و باعث افزایش جذب اسیدهای ضعیفی همچون سالیسیلات‌ها، سولفامیدها و برخی آنتی‌بیوتیك‌ها و داروهای خواب‌آور شوند؛ در مقابل ممكن است عملكرد پتیدین، آمی‌تریپتیلین و آنتی‌هیستامین‌ها مهار شود. وقوع چنین تغییراتی می‌تواند بر غلظت پلاسمایی یك دارو، تاثیر چشمگیری داشته باشد و باعث كاهش اثربخشی یا افزایش اثرات جانبی آن شود.
نتیجه‌گیری‌
طبق اطلاعات موجود، بیماران طی ماه رمضان و غالباً بدون مشورت با هیچ پزشكی به‌طور خودسرانه زمان دریافت دوزهای دارو، تعداد دوزها، بازه زمانی بین دوزها و حتی دوز كلی روزانه را تغییر می‌دهند. در بیماران مبتلا به بیماری مزمن، لازم است تنظیم دوز جدیدی كه قرار است در ماه رمضان مورد استفاده قرار گیرد، از قبل تثبیت شود.
انتشار وسیع نتایج تحقیقات و نیز دستیابی به توافق كلی در مقوله‌های درمانی و بالینی مرتبط، به ارایه‌دهندگان خدمات سلامت در سراسر جهان اسلام و در كشورهایی كه جمعیت مسلمان قابل توجهی دارند، این امكان را می‌دهد تا در مورد مصرف مناسب داروها طی ماه مبارك رمضان، توصیه‌های استاندارد شده و دقیقی ارایه دهند.
منبع: هفته‌نامه نوین پزشكی

منبع : روزنامه سلامت