نفت ایرانی برای ایرانی

اگرچه بیش از نیم قرن از نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران می‌گذرد اما این واقعه هنوز یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات تاریخی کشور است. برخی مدعی هستند که ملی شدن صنعت نفت در ایران تحت تاثیر امواج ناسیونالیسم و سوسیالیسم در اروپا شکل گرفت، برخی نیز می‌گویند برای اولین بار دکتر فاطمی آن را در محافل سیاسی و رسانه‌ای کشور مطرح کرد وعده‌ای از جمله سفیر آمریکا در یادداشت‌های خود می‌نویسد که برای اولین بار من بودم که ادبیات ملی شدن صنعت نفت را در گفتمان سیاسی ایران رایج کردم و...
صرف‌نظر از تمامی این تحلیل‌ها ملی شدن صنعت نفت در دهه ۲۰ و سال‌های ابتدایی دهه ۳۰ به یک خواست عمومی تبدیل شده بود که به اذعان همه مورخان و آگاهان سیاسی این بسیج مردمی مرهون نیروهای مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی بود.
پس از ممنوعیت اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی و اصلاح قرارداد نفتی ایران و انگلیس در ضمن لایحه گس- گشاییان نیروهای مذهبی به طور جدی‌تر و موثرتر وارد کارزار سیاسی نفت شدند. آیت‌الله کاشانی با طرح شعار «نفت ایرانی برای ایرانی» سعی در اشاعه مباحث نفتی در بین توده‌های مردم داشت. ایشان به خاطر اطلاعیه‌ای که در همین زمینه صادر کرد و به بهانه ترور شاه به لبنان تبعید شد. آیت‌الله کاشانی در لبنان با ارسال نامه‌های سرگشاده بر شعار «نفت ایرانی برای ایرانی» پافشاری می‌کرد.
وی در بازگشت پیروزمندانه خود در اولین سخنرانی، سخن از ملی کردن صنعت نفت به میان آورد و در اولین بیانیه رسمی که توسط مصدق در مجلس قرائت گردید روی ملی شدن صنعت نفت اصرار کرد و قرارداد الحاقی گس- گلشائیان را مردود شمرد. پس از انتخابات دور شانزدهم مجلس که دربار آرای جبهه ملی را مخدوش کرد، فدائیان اسلام با ترور هژیر رژیم را وادار به عقب‌نشینی کردند و نتیجه انتخابات باطل اعلام شد. با تجدید انتخابات اعضای جبهه ملی به مجلس راه یافتند. فدائیان اسلام با ترور رزم‌آرا مانع اصلی و جدی مقابل ملی شدن صنعت نفت را نیز برطرف کردند که درست یک هفته بعد مجلس مجبور شد به ملی شدن صنعت نفت رای دهد.
آیت‌الله کاشانی به دلیل مقبولیتی که بین عالمان بزرگ بلاد داشت توانست مراجع محلی را به صحنه بکشاند و امواج مردمی را گسترش دهد.
آیت‌الله خوانساری یکی از مراجع بزرگ‌، آیت‌الله سید محمد روحانی و آیت‌الله شاهرودی از قم، آیت‌الله بهاءالدین محلاتی از شیراز، آیت‌الله چهارسوقی از اصفهان، آیت‌الله حاج شیخ باقر رسولی از رشت، آیت‌الله حاج شیخ محمدرضا کلباسی از مشهد، همچنین روحانیونی چون حاج سید حسین خادمی اصفهانی، حاج شیخ مرتضی مدرسی اردکانی، حاج سید مصطفی سیدالعراقین، حاج شیخ مهدی نجفی و فقیه سبزواری توانستند با صدور بیانیه‌ها و فتواهای خود یک نوع بسیج مردمی در حمایت از نهضت ملی شدن صنعت نفت ایجاد کنند.
اما بعد از روی کار آمدن رزم‌آرا و تلاش وی برای تصویب قرارداد الحاقی، آیت‌الله بیانیه‌ای صادر کرد که بازتاب وسیعی در رسانه‌های داخلی وخارجی داشت. آیت‌الله کاشانی با برشمردن مصیبت‌های مردم تصریح کرد که:‌«ملی شدن صنعت نفت در ایران تنها چاره بیچارگی‌های ماست.»‌ایشان در همین اطلاعیه با فتوای دینی خطاب به مردم گفتند:‌«ناچارم این آرزوی عمومی را یک بار دیگر بیان کنم تا با نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تامین صلح جهانی همه افراد مملکت بخواهند که صنعت نفت ایران در مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود.» بعد از اینکه کمیسیون نفت قرارداد الحاقی را رد کرد آیت‌الله کاشانی چندین تظاهرات بزرگ را در کشور ترتیب داد. ایشان با صدور اطلاعیه‌ای از مردم خواست تا اول دی برای درخواست ملی کردن صنعت نفت در مسجد شاه اجتماع کنند و این در واقع اولین اجتماع عظیمی بود که در آن سخنرانان و مردم خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند. آیت‌الله کاشانی یک هفته بعد نیز اعلام تظاهرات کرد که جمعیت عظیمی در میدان بهارستان تجمع کردند. حسین هیکل تظاهرات این روز را چند صد هزار نفری تخمین زده است.
برگزاری چند تظاهرات دیگر حمایت از تجمع فداییان اسلام، بیانیه‌ ایشان پس از ترور رزم‌آرا و در نهایت رهبری قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ که منجر به روی کار آمدن مصدق شد بیانگر نفش ممتاز و بی‌بدیل آیت‌الله کاشانی در هدایت و بسیج افکار عمومی در نهضت ملی شدن صنعت نفت است. اما پس از آنکه مصدق روی کار آمد بنای اختلاف با آیت‌الله کاشانی را گذاشت.
نصیحت‌های آیت‌الله کاشانی فایده‌ای نکرد تا اینکه کودتای ۲۸ مرداد اتفاق افتاد. پس از کودتای ۲۸ مرداد که قرارداد کنسرسیوم در دولت زاهدی منعقد شد آیت‌الله کاشانی طی اعلامیه‌ای شدید اللحن آن را محکوم کردند و از درجه اعتبار ساقط دانستند.
در سال ۱۳۳۴ پس از دستگیری سران فدائیان اسلام بار دیگر آیت‌الله کاشانی به عنوان دخالت در قتل رزم‌آرا دستگیر و در معرض محاکمه و اعدام قرار گرفت اما بر اثر پافشاری مقامات روحانی و هشدار جدی آنان آزاد گردید. در نهایت باید اذعان کرد که روحانیت نقش بی‌بدیلی در نهضت ملی شدن صنعت نفت داشته است که هیچ یک از جریانات حاضر در اندازه آن ظاهر نشدند. در واقع باید گفت که اصلی‌ترین جریان در ملی شدن صنعت نفت ایران بدنه مذهبی کشور بود که تا وقتی در صحنه حضور داشت هیچ قدرت خارجی و داخلی یارای مقابله با اهداف آن را نداشت.

امیرعلی وصال

منبع : روزنامه رسالت