ساختار دیوانی حکومت سامانیان

مسلمانان زمانی به ایران وارد شدند كه سامانیان از نظامی فاسد و پوسیده برخوردار بودند. پس از فتح ایران توسط مسلمانان روح و دم اسلامی به كالبد بی رمق جامعه دمیده شد. از آن جایی كه ایرانیان افراد توانمند و باهوشی هستند به سرعت به حقانیت دین مبارك اسلام پی بردند و با جان و دل پذیرای آن شدند. همین باعث شد تا نظام حكومتی ایران در كمترین زمانی دچار عظیم ترین تحولات گردد.
البته باید به این مسأله توجه داشت كه ایران به یكباره در ابتدای كار تحت تسلط مسلمانان درنیامد و سرزمین و بلاد شرق به تدریج توسط مسلمانان فتح شدند. اما به محض این كه در این سرزمین ها مردم فرصت می یافتند با آرا و اندیشه اسلامی آشنا گردند، تحولی عظیم در ساختار حكومتی خود می دادند.
در دوران صدر اسلام سیاست های خاصی برای اداره حكومت و مسایل اقتصادی و مالی مردم ارایه گشت. در آن دوران مسایلی چون آبادانی اراضی مرده و بی صاحب، برابری و برادری، استخراج معادن، غنیمت های جنگی، دستمزد عادلانه در برابر كار، تجارت و به دست آوردن مال حلال مطرح و به اجرا درآمد. یقیناً طرح مسایلی از این دست برای ایرانیانی كه در شرایط سختی زندگی می كردند و نابرابری و فساد مالی و اجتماعی را به عینه احساس می كردند شگفت آور و جذاب بود. مسلمانان بر این باور بودند كه برای اداره حكومت و حفظ اموال دولتی و انجام طرح های عمرانی افراد مومن، متعهد و سخت كوش لازم است. با این حال پس از پیامبر اكرم و پیش آمدن ماجرای خلافت و درپی آن به قدرت رسیدن افرادی چون معاویه و یزید به تدریج چنین اصل مهمی در لایه ای از تردید و ابهام قرار گرفت.
با تمامی این اوصاف در دوران امویان و بعد از آن عباسیان تقسیمات دیوانی صورت گرفت، چرا كه تشكیلات اداری و دیوانی در ایران از قدمت بالایی برخوردار بود و لاجرم تلفیق دو تمدن بزرگ باعث شد تا ساختار دیوانی تحت تأثیر سازمان های اداری عصر ساسانی نیز قرار گیرد. دیوان ها در قرون نخستین اسلامی دارای تقسیمات زیر شدند.
۱) دیوان بیت المال= وظیفه اش نظارت بر اموال بیت المال و ثبت آن در دفاتر دیوان بود.
۲) دیوان جیش= این دیوان به دو بخش تقسیم می شد، یكی مجلس تقدیر و دیگری مجلس مقابله. وظیفه اصلی و نهایی مجلس تقدیر تحلیل سپاه و تعیین میزان حقوق آن ها بود. مجلس مقابله هم حكم بازرسان كل را داشت كه به بررسی اسناد و افراد سپاهی می پرداخت.
۳) دیوان برید= وظیفه اصلی این دیوان برقراری و ایجاد ارتباط حساب شده با تمامی سرزمین های اسلامی بود. پست در ایران از سابقه طولانی برخوردار بود و در تشكیل حكومت اسلامی در ایران لاجرم سیاست اجرای حمل و نقل و ارتباط براساس آنچه در دوران پیش از اسلام مطرح بود تدوین گشت.
۴) دیوان اعلام و دیوان الرسایل= در پایتخت و از عالی ترین مقامات كشوری، مذهبی و لشكری تشكیل می شد. این دیوان در شرق ایران دیوان الرسایل نامیده می شد. وظیفه اصلی این دیوان تهیه پیمان نامه ها، صدور احكام تصدی مقامات و نظارت بر اسناد موجود و تهیه آن بود.
۵) دیوان خراج= وظیفه دیوان خراج بازهم بررسی مسایل مالی و ثبت آن در دفاتر بود.
همچنین در آن دوران دیوان های دیگری هم وجود داشت كه تنها به ذكر نام آن ها بسنده می شود: دیوان نفقات، دیوان التواقیع والدار، دیوان الفض، دیوان خاتم، دیوان صادرات، دیوان البر و صدقات، دیوان مظالم، دیوان شرطه و احداث، دیوان محتسب، دیوان الاشراف، دیوان استیفاء، دیوان اوقاف، دیوان قاضی، دیوان خزانه، دیوان مواریث، دیوان المشرق، دیوان الماء، دیوان السر و دیوان الصوافی.
در دوره امویان سرزمین ایران تنها به دو استان كوفه و بصره تقسیم می گشت. بعدها مسلمانان دریافتند كه هر منطقه دارای آداب، سنن و بافت اجتماعی خاص خود است و از این رو بهتر است تقسیمات كشوری بر اساس هر منطقه صورت پذیرد. در عین حال كه مرزها و سر حدات مختلف نیز در كار تقسیم كشور بی تاثیر نبوده، آن چنان كه سلسله جبال زاگرس درغرب كشور مرز طبیعی قلمداد می گشت. درعین حال سوابق تاریخی نیز در این گونه تقسیم بندی ها تاثیر به سزایی داشت. تا این كه حكومت های متقارن در اقصا نقاط ایران تشكیل دادند كه در دوران حكومت عباسیان این حكومت ها بسیار زیاد بودند. برخی از آن ها چون طاهریان در شرق به تدریج از فرامین خلیفه سر باز زدند و بر آن شدند تا حكومتی مستقل را به دست آورند. در ایام حكومت طاهریان شرق ایران مخصوصاً شهرهای مهمی چون نیشابور و مرو از آرامش خوبی برخوردار بود. همین مساله باعث شد تا منطقه خراسان رشد قابل توجهی داشته باشد و به تدریج مهد دانش و علم شناخته شود. تا این كه حكومت سامانی پا به عرصه وجود نهاد و در مقابل صفاریان ایستاد. در كتاب «تاریخ بخارا» نوشته ابوبكر محمد نرشخی(متوفی به سال ۳۴۸ ق) آمده است كه سامان جد این خاتون به حساب می آمد كه در زمان اسدبن عبدالله قشیری به دین اسلام روی آورد. او پسر خود را اسد نام نهاد كه فرزندان او به حكومت چهار منطقه از شهرهای خراسان رسیدند.
در همان زمان در ایران در سرزمین سیستان یعقوب لیث صفار حكومت می كرد كه بعد از او عمرولیث بر مسند قدرت رسید. این در حالی بود كه همچنان میان صفاریان و سامانیان درگیری های شدیدی وجود داشت.
قابل ذكر است كه نظام حكومت سامانیان بر اساس دربار خلیفه در بغداد شكل گرفته بود. در آن بلاد تمامی سازمان ها و نهادهای حكومتی به دو بخش عمده تقسیم می شدند:
۱) درگاه
۲) دیوان
وكیل وظیفه حفظ و نگهداری امور مالی را بر عهده داشت. همچنین حاجب بزرگ منجمی بود كه در راس دربار سامانیان قرار داشت. او مهمترین مامور بلند پایه حكومتی بود كه در شرایط بسیار خاص به این مقام رسید. قابل ذكر است كه در آن ایام حكومت های بسیار زیادی به تدریج شكل گرفتند كه پرداختن به آن ها در این مقاله كوتاه امكان پذیر نیست. تنها به این مساله بسنده می كنیم كه اركان حكومت ایران در آن دوران برپایه نهادها و سازمان های اجتماعی بنا شده بود كه هر دوره دارای ویژگی های خاص خود بود.

منبع : روزنامه جوان