چهارشنبه‌سوری و مراسم شاد آن

چهارشنبه‌سوری یا چارشنبه‌سوری مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسم بسیار شاد ایرانیان و بسیاری از ملت‌ها، قوم‌ها و گروه‌های مهاجر ایرانی در بسیاری از کشورهای جهان است. زردشتیان به اهورا مزدا یا یزدان پاک اعتقاد دارند و مانند دین مبین اسلا‌م که خداوند را نور آسمان‌ها و زمین می‌داند، به فروغ و نور خدایی احترام می‌گذارند.
به باور بسیاری از ملل و تمدن‌های باستانی از جمله ایرانیان، جهان از چهار عنصر یا چهار آخشیگ یا آخشیج آب، آتش، باد و خاک تشکیل شده و این عناصر حیات‌بخش در تمام فرهنگ‌ها و ادیان مورد عزت و احترام هستند. برای مثال شیخ اجل سعدی در اشاره به نقش حیاتبخش هوا، می‌فرماید: هر نفس که فرو می‌رود، ممد حیات است و چون برمی‌آید، مفرح ذات. ما آب را عامل زندگی تمام موجودات می‌دانیم. در آفرینش انسان، از خاک استفاده شده، خاک به ما از راه کشاورزی غذا می‌دهد و ما به‌عنوان شکر خدا به تربت و خاک سجده میکنیم. براساس شاهنامه فردوسی، اولین انسانی که در راه خدمت‌رسانی و تعالی انسان‌ها آتش را کشف کرد، شاه اساطیری هوشنگ بود و زردشتیان روز دهم اسفند را به‌عنوان روز پیدایش آتش جشن می‌گیرند و این مراسم هیچگونه ارتباطی با چهارشنبه‌سوری ندارد، بلکه شکلی از تشکر و احترام به یکی از چهار عنصر سازنده جهان به باور بسیاری از اقوام باستانی است.
● برخی از دلا‌یل برگزاری جشن‌های چهارشنبه‌سوری
به‌طور خلا‌صه تمام یا برخی از شرایط و عوامل زیر در ایجاد این مراسم دخالت داشته‌اند:
▪ جشن و شادی پایان ماه‌های سرد زمستان که امسال هموطنان گرامی در عصر وجود نفت، گازوئیل، گاز، برق و... سختی آن را تا حدود متفاوتی لمس و حس کردند...
▪ رسیدن به آستانه طبیعت و جشن بهار که با یک دنیا شادی و شادکامی همراه است که وصف بهار به خوبی در غزل‌های حافظ منعکس شده است.
▪ پس از اینکه ایرانیان به دین مبین اسلا‌م مشرف شدند، تقویم یا گاه‌شماری شنبه و دوشنبه و چهارشنبه در ایران معمول شد که در این میان به باور اعراب، روز چهارشنبه روزی نحس تلقی می‌شد. شاید ایرانیان با روی آوردن یا ادامه‌دادن جشن‌های شادی در روز چهارشنبه آخر سال، قصد داشتند نحسی چهارشنبه را با جشن‌های چهارشنبه‌سوری از بین ببرند.
▪ در روزهای پایانی سال، در برخی از روستاهای مناطق غربی کشور بر فراز بام خانه‌ها در شب‌ها بدون ارتباط با شنبه و چهارشنبه بودن، آتش روشن می‌کنند. شاید این نوعی احترام و تشکر از نور و حرارت در فصول سرد است.
▪ آنچنان که در اوستا آمده، در روزهای پایانی سال، ارواح یا فروهر مردگان ۱۰ شبانه‌روز برای سرکشی و زندگی در جوار بستگان و عزیزان خود به زمین می‌آیند، خانه‌تکانی، تمیزتر و معطرترکردن خانه با مراسم خانه‌تکانی، شاید نوعی استقبال و خوشامد به این عزیزان از این جهان مادی رفته است که به باور مردمان ساده و صمیمی قدیمی، برای اثباب محبت و علا‌قه خویش به بستگان، برای مدت کوتاهی به خانه و کاشانه خود برمی‌گردند...
شاید روشن‌کردن آتش روی پشت‌بام‌ها به این علت هم بوده که آنها با ساده‌اندیشی خواسته باشند با نور و شعله آتش، مسافران برگشته از آسمان‌ها را به خانه زمینی خودشان هدایت و راهنمایی کنند.
● مجموعه مراسم ملی و باستانی چهارشنبه‌سوری
جشن‌های چهارشنبه‌سوری مجموعه گسترده و متنوعی از سنت‌ها و مراسم شاد است که در آخرین - شب چهارشنبه پایان سال در تمام شهرها و روستاها نه‌تنها در کشور ایران، بلکه در بسیاری از کشورها که در حوزه فرهنگی ایران قرار دارند، برگزار می‌شود. این جشن‌ها نه‌تنها ارتباطی با آیین زردشت ندارد، بلکه با تعمق روی واژه چهارشنبه متوجه می‌شویم که در آیین آشو زردشت اصولا‌ شنبه و چهارشنبه‌ای وجود ندارد، بلکه هر ماه خورشیدی به ۳۰ روز تقسیم شده و این ۳۰ روز به نام‌هایی مانند هرمز روز، بهمن روز، اردیبهشت روز و... تقسیم می‌شده است.
چهارشنبهسوری به معنی جشن چهارشنبه است. هنوز سوردادن و سورچرانی معادل میهمانی شاد به حساب می‌آید. <سرنا> یک آلت موسیقی است که در جشن‌ها نواخته شده و مخفف <سورنای> یا نی و یا شیپور جشن و سوردادن است. سوری با واژه قدیمی ایرانی یا اوستایی ‌SUIRA نزدیکی و هم ریشگی دارد.
برخی از مراسم و سنت‌های معمول در مراسم چهارشنبه سوری عبارتند از:
▪ برافروختن سه خرمن آتش که تا چند دهه پیش غالبا از خارهای خودروی بیابانی تهیه می‌شد، از شادترین مراسم چهارشنبه‌سوری است که بزرگ و کوچک از روی آن می‌پریدند.
▪ پرتاب کوزه‌های گلی از پشت بام‌ها به پایین که با صدای زیادی همراه بوده است. (در تهران و بسیاری از شهرهای دیگر این رسم معمول بود.)
▪ در تهران و برخی از مراکز استان‌ها سربازها در شب چهارشنبه سوری صف می‌کشیدند و دسته جمعی به هوا تیر شلیک می‌کردند که غالبا صاحب‌منصبان یا فرماندهان آنها با این کارها مخالف بودند، ولی به هر صورت، این مراسم تیراندازی به‌عنوان شادی همانطور که هنوز در مراسم عروسی در مناطق عشایری و روستایی معمول است، صورت می‌گرفت.
▪ آجیل شب چهارشنبه سوری که در ترکیب آن هم آجیل‌های شور و هم آجیل‌های شیرین موجود بود، مخصوصا در بین خانم‌های آن دوران اهمیت زیادی داشت.
▪ خوردن آجیل مراسم شادی است که نه‌تنها در تمام شب جمعه‌های سال، بلکه در شب یلدا و شب چهارشنبه سوری هم انجام می‌شد و آجیل شب چهارشنبه سوری از اهمیت خاصی برخوردار بود.
▪ فالگوش مانند فال گرفتن با دیوان حافظ. افرادی که به دنبال نجات از مشکلی یا پیداکردن چاره‌ای بودند. در شب چهارشنبه به صورت پنهانی در گوشه‌ای از کوچه‌ها و چهارراه‌ها می‌ایستادند و حرف‌هایی را که مردم می‌زدند، به نوعی برای خودشان تعبیر یا تفسیر می‌کردند.
▪ قلیا سودن که مراسمی جادویی تلقی می‌شده برای دفع جادو و پاک‌کردن خانه‌های جادو شده مورد استفاده قرار می‌گرفت. با کلی تشریفات! که براساس مقاله‌ای از استاد فقید سعید نفیسی در لغتنامه دهخدا ذیل عنوان چهارشنبه سوری بیان شده است.
▪ قاشق‌زنی برای تهیه‌آش بیمار در خانه‌هایی که بیمار یا رنجوری وجود داشت، از اقدامات روحیه‌دهنده و شاد دیگری است که در این شب انجام می‌شد.
▪ بخت‌گشایی و آرزو برای ازدواج دخترانی که تصور می‌کردند بخت آنها گره خورده، از مراسم‌های چهارشنبه‌سوری بود که با دفع نحوست و چله‌بری همراه بود. بسیاری از این مراسم ریشه در باورهای بسیار کهن و چند هزارساله مردمی دارد که در این مرز و بوم می‌زیسته‌اند و میراثی از شادی و شادکامی را برای نسل‌ها و عصرهای بعد به یادگار گذاشته‌اند.
▪ فال‌گیری در بسیاری از نقاط ایران جزو ثابتی از مراسم جشن‌ها است. در شهر اصفهان یا شهر هنرمندان به کمک سرمه‌دادن و آئینه و در شهرهایی با کمک دیوان حافظ و یا نوعی قرعه‌کشی براساس تکه کاغذهایی که مطالب مختلف - و غالبا شاد - روی آنها نوشته و بعد در خمره‌ای ریخته شده بود، انجام می‌گرفت.
▪ اسفند دودکردن در این شب از مراسم شاد دیگری است که ریشه پیش‌تر از ۲۰۰۰ و ۳۰۰۰ سال پیش را نشان می‌دهد.
▪ آب پاشیدن به دیگران از دوران ساسانیان به یادگار مانده که در تبریز و برخی از نقاط دیگر ایران هنوز انجام می‌شود. هنوز زردشتیان و ارمنی‌ها این مراسم آب‌پاشی را در کنار برخی از اقوام و ملل دیگر به کار می‌برند.
▪ در ارومیه مراسمی با زینت و آرایش‌کردن کجاوه‌ای تزئین آن با شال کشمیر و آئینه وجود دارد که در چهارشنبه سوری صورت می‌گیرد

سیدرضا جمالیان

منبع : روزنامه اعتماد ملی