چشمان دقیق برای پژوهش‌

بهرام بیضایی» از چهره‌های شاخص و سرشناس حوزه تئاتر و نمایش ایران است که بیش از ۴۰سال از عمر خود را صرف تحقیق و کار در این حوزه کرده است.
فعالان حوزه تئاتر از او به عنوان نمایشنامه‌نویس، فیلمنامه‌نویس، محقق و کارگردان موفق سینما و تئاتر کشور یاد می‌کنند که توانسته است آثار موثری را از خود به جای بگذارد. در حوزه فرهنگ و هنر ایران اسلامی امروزه از «بیضایی» به عنوان متفکری صاحب قریحه یاد می‌شود که باتلاش و کوشش فراوان توانسته ‌است خود را به عنوان شخصیتی فرهنگی مطرح کند.
وی تاریخ‌نگاری دقیق، پژوهشگری ریزبین و نویسنده‌ای صاحب سبک است که با آثاری جهانی به معرفی فرهنگ و تاریخ گذشته و امروز جامعه ایران پرداخته است.
● شناسنامه
بهرام بیضایی در سال ۱۳۱۷در شهر تهران متولد شد، پدرش «میرزا نعمت‌الله بیضایی» در یکی از مدارس شهر کاشان به تدریس اشتغال داشت و این امر سبب شد تا او با روحیه‌ای علم‌گرا پرورش یابد. او در کودکی با تعزیه آشنا شد و در سال‌های دبیرستان ‌نخستین نمایشنامه‌های خود را به رشته تحریر درآورد، در سال ۱۳۳۸به مطالعه دقیق درباره نمایش در ایران پرداخت و در همین زمان بود که در عرصه ساخت فیلم نیز تلاش خود را آغاز کرد. در همین ایام اقدام به نگارش مقاله‌هایی در نشریه‌ها و روزنامه‌های مختلف کرد که همگی با رنگ و بوی ملی، مذهبی ‌و میهنی نگاشته شدند. بیضایی با مطالعه ریشه‌ای در سنت‌های جاری در نمایش مشرق زمین به تحقیق در این زمینه پرداخت که حاصل آن نگارش پژوهش‌هایی در خصوص نمایش ایران، چین و ژاپن بود.
وی در زمینه ریشه‌های نمایش در ایران تحقیقات بسیاری انجام داده که همین امر سبب شناخت وی از نمایش مذهبی ‌و دینی تعزیه و انواع تقلید و ریشه‌های نمایش عروسکی و نقالی در ایران است. پژوهش‌های بیضایی در زمینه نمایش در ایران در مجله‌های فرهنگی چون «آرش» و «موسیقی» به چاپ رسیده است.
جست وجو در ادبیات کهن، شناخت اساطیر ایران، کنجکاوی در شیوه نثر فارسی و مطالعه تاریخ شاهنامه ازجمله تجربه‌های گرانبهای بیضایی است که پایه و مایه نگارش و نگرش‌های صحنه‌ای و سینمایی وی بر آن استوار است. «غروب در دیار غریب»، «قصه ماه پنهان و عروسک‌ها»، «پهلوان اکبر می‌میرد»، «هشتمین سفر سندباد»، «دنیای مطبوعاتی ‌آقای اسراری»، «سلطان مار»، «میراث و ضیافت»، «چهار صندوق»، «دیوان بلخ»، «گمشدگان»، «راه توفانی»، «فرمان پسر فرمان»، «از میان تاریخ»، «مرگ یزدگرد»، «نوشته‌های دیواری»، «خاطرات هنرپیشه ‌نقش دوم»، «فتحنامه کلات»، «پرده خانه»، «جنگنامه غلامان»، «طربنامه»، «سه برخوانی مجلس قربانی» و «افرا» از جمله آثار بیضایی است.
● بیضایی درباره بیضایی
بیضایی می‌گوید: در جست‌وجوی زبانی هستم که از مینیاتور، اساطیر و تمدن ایران، تعزیه و تماشا (نمایش تخت حوضی و انواع نمایش‌های میدانی) الهام گرفته باشد. من حاصل این هنرها در زمانه‌ای که خود در آن به سر می‌برم هستم، تمامی کار خلاق من با تاریخ ایران، با گذشته ایران و کاری که می‌توانیم در شرایط جدید پذیرش تاثیر فرهنگ و تمدن غربی‌با گذشته بکنیم، است. یک روز تئاتر به شکل تعزیه‌ای بر من ظاهر شد و مرا افسون کرد و من تا آن روز نمایشی به این جذابی‌ندیده بودم. سعی من بر این است که قابلیت نمایش تخت حوضی و نمایش مذهبی‌تعزیه را برای بیان مفاهیم‌امروز بسنجم و سعی کنم که زبان و مفاهیم دیگری کشف کنم. او معتقد است که در زمانه‌ای که ممیزی وجود دارد نمی‌توان،مسائل روز را به طور مستقیم و با زبان امروزی مطرح کرد. دریافته‌ام که با بزک دیگران جراحات تاریخی من زیبا نمی‌شود و آنچه را که ثروت گذشته من است چگونه از چشم من پنهان می‌کنند.
او می‌گوید: من تاریخ را خواندم و خود را وارث وحشتی عظیم یافتم اما توانستم آرام آرام صدای مردمی را بشنوم که در تاریخ هرگز گفته نشده‌اند.
● بیضایی از نگاه دیگران
به اعتقاد کارشناسان بیضایی را می‌توان از دهه ۴۰ تا به امروز در زمره معدود نمایشنامه‌نویسان صاحب سبک و تئاتری منحصر به فرد دانست.
آثار متعدد وی در طول چند دهه فعالیت نویسندگی گویای خلاقیت و پشتکاری است که تحسین برانگیز است. بیضایی در آثار خود وجه متمایزی را که نگرش فلسفی و فضای تئاتر آیینی است به نمایش می‌گذارد به‌گونه‌ای که سبب شده تا سبک متفاوتی را در تئاتر ایران ارائه کند.وی مفاهیم و مضامین مورد نظر خود را امروزی می‌کند و با بهره‌گیری از قالب‌های تئاتر سنتی ایران، به بیان دردهای اجتماعی می‌پردازد.
بیضایی در تلاش است تا راهی بیابد که تئاتر ایران جدا از نفوذ تئاتر غرب به رشد و تکامل خود بپردازد و همه جست و جوهای خود را با مسائل روز اجتماعی و سیاسی مرتبط می‌کند. در نوشتن نمایشنامه‌هایش ازنمایش مذهبی‌ تعزیه بهره‌ فراوان برده است، صحنه نمایش را سکویی در نظر می‌گیرد و زبان را به شعر عامیانه نزدیک می‌کند، از فضای خالی صحنه بهره فراوان می‌گیرد و بازیگرانش را به شیوه قراردادی به فضاسازی سوق می‌دهد. تغییر مکان‌ها و زمان‌ها در آثار او قراردادی است و شخصیت‌هایش را از بطن تاریخ انتخاب می‌کند. بیضایی نمایش‌هایی خلق می‌کند که دارای دیدگاه‌های انتقادی، اجتماعی و فلسفی آدم‌هایی در دوران خویش است.
بیان نمایشی بیضایی اغلب شاعرانه بوده که گاه آمیخته با طنزی عمیق و تلخ است، بعضی از مکالمات وی به مقدمه خوانی تعزیه‌ها و خیمه شب بازی شباهت دارد که مکمل و سازنده یک بافت آهنگین است.صحنه‌سازی و حرکت‌های نمادین بازیگران در کارهای او نوعی نمایش آیینی را برای تماشاگر به تصویر می‌کشد. زبان در آثار بیضایی از قالب مکالمات عامیانه خارج می‌شود و در هر دوره تاریخی رنگ و بوی مربوط به آن دوره را دارد. به‌طور کلی آثار بیضایی را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد که شامل آثاری الهام گرفته از اسطوره‌ها، قصه‌های عامیانه، نمایش‌های سیاه بازی و آثار برگرفته از حوادث تاریخی است. شیوه بیضایی در بیشتر آثاری که از تاریخ و اسطوره الهام گرفته است، پرداختن به اصل داستان و بهره‌گیری جزء به جزء داستان نیست چرا که در این شیوه نمایشنامه در سطح متل و قصه باقی مانده و در حالت کلی فضای خالی در آن به دلیل امکان توصیف در داستان و عدم این امکان در نمایش زیاد احساس می‌شود.
به باور کارشناسان شیوه بیضایی شامل بهره‌گیری از اصل داستان و نگارش نمایشنامه‌ای بر پایه شخصیت ماجرا و گاه وارد کردن شخصیت‌های جدید است. انتقال مفاهیم داستان و گاه انتقال مفاهیم جدید مورد نظر نویسنده و شروع نمایشنامه از جایی که قابلیت بسط نمایشی دارد، از دیگر ویژگی‌های سبک بیضایی به شمار می‌رود.

مجید امرایی

منبع : روزنامه تهران امروز