ایرانیان و زبان و ادبیات فارسی در داغستان

داغستان به معنای کوهستان، در شمال شرقی سلسله کوههای قفقاز و میان این کوهها و دریای مازندران واقع شده است و از شمال به روسیه، از غرب به گرجستان، از جنوب به جمهوری آذربایجان و ازشرق به دریای مازندران محدود می‌باشد. مسعودی --- مورخ و جغرافی دان اسلامی --- داغستان را به سال ۳۴۲ق. مرکب از سه ناحیه ذکر می‌کند: <قیطاق که می‌گویند نوشیروان آن را بنا کرده؛ سریر که در سه منزلی دربند قرار دارد. گویند یزدگرد ساسانی چون مغلوب شد، تخت خود را به وسیله یکی از اولاد بهرام چوبین به قفقاز فرستاد و او آن را درجایی که حالا سریر می‌گویند قرارداد. بعضی دیگر گویند تخت کیخسرو در آنجا به غاری بود؛ و کوهستان قموق است که مردمش بر دین نصاری‌اند.> مسلمانان در داغستان ۸۷ درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهند که عمدتاً از شیعه یا شافعی هستند و گروههای نژادی گوناگونی در این دیار به سر می‌برند؛ از جمله: آوار، دارگین، لک، طبساران، رتول، اگول، تساخور،کومیک، نوگای، آذری، روس، چچن، تات، اکراینی، تاتار، اوستی، یهودیان کوهستانی و...‌
در پی شکست ایران عهد قاجار در جنگ با روسیه تزاری و عقد قرادادهای ننگین ترکمن چای و گلستان، بخشهای وسیعی از ایران جدا شد که داغستان نیز یکی از آن مناطق بود. این ناحیه امروز یکی از جمهوریهای خودمختار روسیه محسوب می‌شود و مرکزش <دربند> و شهر مهمش مخاچ قلعه (پترفسک) است.
‌داغستان در عرض سده‌های زیادی در منطقه نفوذ فرهنگ شرق قرار داشت. فرهنگ داغستان در شرایط پیچیده فرهنگ عربی، فارسی و ترکی زبان توسعه می‌یافت. همکاری شدید سیاسی و اجتماعی - فرهنگی در منطقه، تاثیر متقابل و غنی سازی متقابل دو فرهنگ، موضوعاتی هستند که همیشه با علاقه مورد تحقیق قرار گرفته‌اند. روابط تاریخی داغستان و ایران ریشه در عمق تاریخ دارد. از زمان ساسانیان تا لشکرکشی های نادرشاه (۱۷۴۷-۱۷۳۰)، داغستان همیشه موضوع مطرح شده در نقشه‌های استراتژیکی سیاست ایران بود.
داغستان جنوبی و به ویژه دربند(‌Derbend) بیش از دیگر مناطق، تحت نفوذ ایران قرار داشت. فرمانروایان ایران با هدف تحکیم مواضع خود، حاکمان دربند و اراضی همجوار را منصوب می‌کردند، تعداد زیادی از خانواده‌های ایرانی در داغستان جنوبی زندگی می‌کردند. گسترش و رواج زبان فارسی در داغستان، باعث گسترش روابط بازرگانی مردم داغستان با ایران می‌شد. دربند چهار راه تلاقی راههای تجاری بود که به ایران و دیگر کشورهای شرقی منتهی می‌شدند. در داغستان، از جمله در قیزلیار، در قرن هجدهم محل سکونت تجار ایرانی وجود داشت. مطابق اسناد موجود در آرشیو مرکزی دولت جمهوری داغستان، ایرانیها در عرصه تجارت بسیار فعال بودند و از تجارتخانه‌ها و مغازه‌های شخصی برخوردار بودند و آداب و رسوم خود را رعایت می‌کردند و از مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) گرفته تا برگزاری نوروز و دیگر اعیاد، مقید به انجامش بودند.‌
ساکنان قاضی کوموخ شمخال(‌‌Qazikumukh shamkhal) شرکت فعالی در تجارت ترانزیتی داشتند. اهالی قاضی کوموخ شمخال به ایران می‌رفتند، در بازارهای ایران، ابریشم و محصولات ابریشمی خریداری می‌کردند و آنها را در ترک‌Terek ، آستاراخان ، کاباردا و کریمه می‌فروختند. بازرگانان ایرانی به دربند، آستاراخان و شهرهای روسیه می‌آمدند، اجناس خود را که شامل رنگهای طبیعی، نقره، فرش، عطریات و غیره بود، به فروش می‌رساندند. کل مناسبات تجاری، کاری و دیپلماتیک دربند تا اواسط قرن ۱۹، ترجیحاً به زبان فارسی انجام می‌شد. ‌تاثیر ایران در فرهنگ مادی و معنوی اقوام داغستان چند جانبه بود و به همین جهت از بقیه متمایز می‌شد. نتایج تحقیقات باستان شناسی یادبودهای سرلوحه‌ای که تا عصر حاضر حفظ شده، گواه اهمیت ونقش زبان‌فارسی و تاثیر ایران قرون وسطی بر فرهنگ اقوام داغستان است.‌
به موازات رواج اسلام در داغستان، فرهنگ کتابت شرق نیز به طور گسترده تری رواج یافت. توجه زیادی به آموزش ابتدایی می‌شد. مکتب خانه‌ها تقریبا در تمام محلات مسکونی وجود داشت و در محلات بزرگتر، مدرسه دایر بود. بنا به منابع شفاهی - داستانی، مدرسه‌ها در داغستان حتی در قرن یازده نیز وجود داشتند. محلات مسکونی مانند آشتی(‌‌Ashti) ، ایتساری(‌‌Itsari) ، آختی(‌‌Akhti) ، کوباچی(‌‌Kubachi) ، کوموخ(‌‌Kumukh) ، خونزاخ(‌‌Khunzakh) ، اوبودا(‌‌Oboda) ، سوگراتل(‌‌Sogratl) و غیره، مراکز فرهنگی - مذهبی به حساب می‌آمدند که محل تمرکز اندیشه‌های آموزشی و علمی بود. دانشمندان داغستانی از مدارس خاص خود برخوردار بودند که شاگردان از سراسر کشور برای تحصیل به آنجا می‌آمدند. ‌
کتب فارسی در داغستان رواج گسترده‌ای داشت. توصیف و تعریف از کتابهای شخصی، کتابخانه‌های مساجد، متون فارسی انستیتوی تاریخ، باستان‌شناسی، قوم‌شناسی مرکز علمی داغستان که از گوشه و کنار داغستان جمع‌آوری شده، گواه این امر است که شامل نمونه‌های عالی کتابت فارسی، مانند اشعار حافظ، سعدی، نظامی، جامی، کمال خجندی و دیگران می‌شود.‌
مجموعه دست نوشته‌های فارسی که در بنیاد آرشیوی نگهداری می‌شود، منحصر به فرد و به لحاظ تنوع موضوعات از بقیه متمایز است. در آنجا آثاری در موضوعات زبان شناسی، منطق، شعر، طب، تصوف، فقه، مراسم مذهبی، اخلاق، ادبیات قرآنی، قرآن (با ترجمه زیر هر خط به فارسی) و غیره وجود دارد. به دیگر سخن، تمام سبک ادبی فارسی قرون وسطی معرفی شده است. بیشتر متون به قرن ۱۸-۱۷ تعلق دارد. یادداشتهای حاشیه‌ای موجود گویای رواج کتب فارسی در داغستان است. ‌
منطقه مکاتبات، حفظ و تهیه دستنوشته‌ها به حد کافی وسیع است: داغستان (دربند، آختی، اوبرا، کوموخ، کارا، چوکنا، آکوشا، القدر، تسوروگ‌، کوباچی، خونزاخ)، ارّان (جمهوری کنونی آذربایجان)، تاتارستان، شمال خراسان بزرگ (آسیای میانه) و ایران.‌لازم به ذکر است که عده زیادی از علمای داغستان افزون بر فارسی، به عربی و ترکی نیز مسلط بودند. آنها مقالات خود را به فارسی می‌نوشتند، به این زبان مکاتبه می‌کردند و آثار فارسی را ترجمه می‌نمودند. نیاز به یادگیری این زبان و علاقه بدان چنان بود که دانشمندان داغستانی برای ادامه تحصیل به ایران می‌رفتند.‌
در آثار کتاب‌شناسی دانشمندان داغستانی قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ حسن القادری، علی کابایف، نظیر دورگلی(‌‌Durgeli) اسامی علمای معروف و نه چندان مشهور داغستانی که از قرن ۱۶ تا اوایل قرن ۲۰ به فارسی می‌نوشتند، ذکر شده است. ‌
در لغتنامه‌ها از اشعار فردوسی، انوری، نظامی گنجوی، مولوی، ناصرالدین طوسی، عراقی، سلمان ساوجی، جامی، سعدی، حافظ، فضولی، عرفی شیرازی، محتشم کاشانی، صائب تبریزی و دیگران استفاده شده است. دبیر قاضی در تهیه لغتنامه از آثار تاریخی فارسی، تفاسیر، دیوان شاعران، افسانه‌ها، داستانها، معماها، اخبار شفاهی و گفتگو با گویشوران گوناگون بهره گرفته است. ‌او شاعر با استعدادی بود که به زبانهای آواری، عربی و فارسی شعر می‌سرود و آشنایی زیادی با اشعار فارسی داشت و تاکنون ترجمه او از اشعار سعدی (به زبان آواری) و اشعار خودش به فارسی حفظ شده است.‌
به استناد کتب راهنمای داغستان، در این جمهوری در قرن نوزدهم دانشمندانی فارسی‌نویس زندگی می‌کردند؛ کسانی چون فیروز محمد کاظم دربندی، دانشمند مشهور و پزشکی که القادری از او به عنوان <کسی که مانند ندارد> یاد کرده است، حاجی فیض‌الله آخوند، حاجی یحیی آخوند که آثار ادبی زیادی به رشته تحریر درآوردند، شاعران میرزا کریم شیایی، میرزا محمد قمری، میرزا احمد آخوند و... ‌
حسن القادری (۱۹۱۰ - ۱۸۳۴) در بین دانشمندان داغستانی به لحاظ استعداد و شخصیت ویژه‌اش، از دیگران متمایز بود. وی به خاطر معلومات جامع در رشته تاریخ، شریعت، ادبیات و شعر و فعالیت هنری، سهم وزین و با ارزشی در روشنگری و تکامل فرهنگ معنوی اقوام داغستان ایفا کرد. کتاب او درباره فقه و مجموعه اشعارش سالها مرکز توجه محققان قرار داشت. در دیوان او یک قصیده، پنج غزل و سه رباعی فارسی به چشم می‌خورد. وی اولین اثر خود به فارسی را به سعید میرتقی کاشانی که در تمیرخان شور ‌(‌shur-khan-Temir) زندگی می‌کرد، اختصاص داده است.
جا دارد از روابط دوستانه، هنری و کاری قادری با عبدالرحیم طالبوف، نویسنده و روشنگر ایرانی یاد کنیم. قادری سه منظومه به عربی در دیوانش را، به نشانه قدردانی، احترام و تحسین، به طالبوف اختصاص داده است.‌
دانشمندان و ادیبان داغستان روابط هنری و دوستانه‌ای با طالبوف (۱۹۱۱-۱۸۳۴) داشتند؛ چه، او بیش از ۵۰سال از عمر خود را در تمیرخان شور داغستان گذراند. وی تلاش زیادی برای رواج علوم، گشایش مدارس جدید و تهیه کتب آموزشی به خرج داد و عضو افتخاری شوراهای معتبر مراکز آموزشی و انجمن‌های خیریه تمیرخان شور و عضو دائمی انجمن روشنگری مسلمانان داغستان بود. طالبوف تمام آثار، داستانها، مقالات و اشعارش را در داغستان نوشت. در داغستان نویسندگان، شاعران و تاجران ایرانی نامدار دیگری نیز زندگی می‌کردند. برای نمونه، محمدحسین اسدوف که نقش مهمی در انتشار و توزیع کتب بین ساکنان داغستان و قفقاز شمالی ایفا کرد. ‌
از سده نوزدهم آمدن کارگران مهاجر ایرانی، تاثیر فراوانی در گسترش زبان و ادبیات فارسی در داغستان داشت. بنا به آمار رسمی طی سالهای ۱۹۰۵-۱۸۹۱، نام ۱۵ تا ۶۲ هزار نفر مهاجر ایرانی در قفقاز به ثبت رسیده بودند. در داغستان یک چهارم کارگران صنایع و حمل و نقل را ایرانیها تشکیل می‌دادند. بسیاری از ایرانیان در داغستان ساکن شدند، تشکیل خانواده دادند و بعدها شهروند روسیه شدند. داغستان برای آنها در حکم وطن دوم بود. بنا به اطلاعات کمیته آمار داغستان، ایرانیان نه فقط در شهرهای دربند، پورت‌پتروفسک، تمیرخان شور، بلکه در کایتاگو - تاباساراتسک، کیورینسک، سامور و دیگر نواحی نیز زندگی می‌کردند. برخی از آنها به باغبانی و کشاورزی مشغول بودند. ی.ای.کوزوبسکی متذکر می‌شود که: <در شور، ساکنان ایرانی‌الاصل زمینهایی را اجاره می‌کردند و با زحمت و کار زیاد به نتایج خوبی می‌رسیدند. در بین ایرانیها می‌شد به کارگران ساده، نانواها، کفاشها، تعمیرکاران ساعت، روحانیان، کلاه‌دوزان، تاجران، فروشندگان و معلمان برخورد. ایرانیها زمین، کارخانه و کارگاه در قفیرقوموخ، قومتور قلعه، چیریورت، تارکی، جنگوتای داشتند.> برای نمونه، کارخانه تنباکو داغستان، کارخانه محصولات قندی و شیرینی‌جات فیروزه، کارخانه آجرسازی در پورت‌پتروفسک، کارخانه کوچک آجر و صابون‌پزی در تمیرخان شور به ایرانیها تعلق داشت.
ایرانیان از مدارس خاص خود در بخشهای زیادی از نقاط پر جمعیت داغستان برخوردار بودند. تدریس زبان‌فارسی در اولین مرکز آموزشی دربند آغاز شد. این مرکز در سال ۱۸۴۹ تاسیس شد و از گوشه‌وکنار داغستان برای تحصیل در این مدرسه عالی به آنجا می‌آمدند. در پورت پتروفسک در سال ۱۸۹۹، جنب مسجد ایرانیها،‌ مدرسه مخصوص ایرانی فعال بود که با پول انجمن مسلمانان تاسیس شده بود. در تمیرخان شور، مدرسه نوع جدید روسی - ایرانی <مجدیه> گشایش یافت. مدرسه با پول ایرانیهای محل اداره می‌شد. کسانی که با موفقیت مدرسه را به اتمام می‌رساندند، برای ادامه تحصیل به مدرسه سه ساله تمیرخان شور پذیرفته می‌شدند.‌
ایرانیها در مدارس روسی - اسلامی به نام ملک مشدی بابایف در پورت پتروفسک تدریس می کردند. او ایرانی‌الاصل و به کارهای خیریه مشغول بود و تمام درآمد خود از اموال غیرمنقولش را صرف مدرسه می‌کرد. اسامی ایرانیها را می‌توان در فهرست خانوادگی اشخاصی که در پورت پتروفسک و دربند زندگی می‌کردند، پیدا کرد. آنها مقامهایی از قبیل ولی حاکم، مشاوران درجه‌دار، سروان، و دیگر مقامات عالی اجتماعی داشتند. این همه به مدد ریشه‌های مشترک تاریخی و سنن اصیل معنوی، صورت می‌گرفت که از جمله عواملی هستند که روند همگرایی فرهنگی - تاریخی به کمک آنها شکل می‌گیرد. ‌

مترجم: رایزنی فرهنگی ایران در روسیه‌
ذکریایی

منبع : پایگاه دانش، پژوهش و نشر بین الملل