پل خواجو (پل شاهی)

این پل كه از اواخر تیموری شالوده‏ هایی داشته به امر شاه‏ عباس دوم در سال ۱۰۶۰ به صورت امروزی آن ساخته شده است. در وسط این پل برای اقامت موقتی شاه صفوی و خانواده او ساختمان مخصوصی كه به نام بیگربیكی شهرت دارد بنا شده كه هم‏ اكنون وجود دارد و طاق های آن دارای تزئینات نقاشی است. نام‌ پل‌خواجو، تحریف‌ كلمه‌ «خواجه‌» است‌ كه‌ به‌ مناسبت‌ لقب‌ بزرگان‌ وخواجه‌های‌ عصر صفوی‌ نام‌ گذاری‌ شده‌ است‌.
این پل در انتهای شرق خیابان كمال اسماعیل اصفهانی و انتهای جنوبی خیابان خواجو واقع شده است. به طوری كه باستان شناسان تحقیق كرده‏اند پل مزبور بر روی پلی كه در پیش وجود داشته و خرابی بآن راه یافته بوده بنا گردیه است.
در باب ساختمان این پل و زمان ساختنمان و بانی ساختمان و كیفیت آن اقوال گوناگونی نوشته‏ اند ولی آنچه مناسب به نظر می ‏رسد شرحی است كه مؤلف تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهانی در این باب نگاشته و از این رو نوشته مزبور عیناً نقل می ‏گردد.
در انتهای شرقی خیابان كمال اسماعیل و انتهای جنوبی خیابان خواجو كه به طرف تخت فولاد (قبرستان اصفهان) و راه یزد می ‏رود پل زیبا و تاریخی خواجو واقع شده - این پل بر روی خرابه ‏های پل حسن بیك به وسیله شاه عباس دوم صفوی در سال (۱۰۶۵ ه) ساخته شده است. آن را با اسامی: پل خواجو - پل حسن بیك پل بابا ركن الدین - پل گبرها نوشته ‏اند.
تارونیه سیاح اروپائی نوشته است كه در دو طرف خیابان این پل دو خانه وجود دارد كه متعلق به شاه است و رودخانه در هیچ كجا بستری بقشنگی این ندارد و چون این محل از همه جا گودتر است همین امر تا اندازه‏ای شاه عباس را وادار به ساختمان این پل نمود و چون محل گبرها آن طرف رودخانه بوده برای این كه آنان از خیابان چهارباغ نگذرند و از این پل كه راه را كوتاهتر می‏نمود زودتر به منزل برسند ساخته شد و تاریخ آن ۱۰۵۷ تا ۱۰۷۷ هجری است.
و نیز نوشته شده است وقتی كه پل به اتمام رسید به همان نام حسن بیك نامیده شد. این پل كه طولش ۱۵۰ متر و عرضش ۱۴ و معبر آن ۷/۵ متر می‏باشد از سنگ و آجر ساخته شده و ۲۱ جوی و ۲۶ چشمه دارد.
این پل به منزله سد و از حیث معماری و استحكام بی اندازه زیبا و بی نظیر آن، شامل چهار طبقه و در دو طرف داخلی معبر فوقانی هر طرف ۵۱ غرفه بزرگ و كوچك دارد.
طول سنگهای این پل متجاوز از دو متر و امتداد ستونهای فاصله هر چشمه به سقف ۲۰ متر است جلو هر سقف و دیوار پیش آمدگی و فرو رفتگی وجود دارد اگر تخته‏ای با اندازه دهانه پل ها بگذارند آب رودخانه بالا آمده و مدتی ذخیره می‏شود.
و در قدیم مواقع جشن و غیره نیز قایقرانی می‏نموده‏اند و. در هذه السنه از طرف شهرداری تخته گذاری و قایقرانی و منظره زیبائی ایجاد شده و چنانچه برای خسرانی نداشته باشد، اقدام خوبی است اما نه برای همیشه. در قسمت شرقی پل طرفین دو صفه مسطح سنگی وجود دارد و در وسط آن دو تقریباً در كف رودخانه سنگرس مفصلی دیده می‏شود و چنانچه نوشته‏اند دریاچه‏ای وجود داشته كه از فواره‏های آن جستن می‏نموده است، تا كف رودخانه یازده پله سنگی می‏خورد، دو طرف شرقی قسمت پائین پل دو شیر سنگی بزرگ از قدیم موجود است كه در بی مبالاتی و جهالت افراد خرابیهائی بدان وارد شده. غرفه‏ها و اطاقهای وسط پل به همان طرز نقاشی و طلاكاری دوره صفئویه باقی است و طبقه بالای اطاقها را در چندین سال قبل خراب نموده‏اند. پشت بغلهای این پل از كاشیهای خشت هفت رنگ تزیین شده كه متأسفانه در اثر لاقیدی بی مواظبتی مسئولین امر و یا ت.ثیر باد و باران همه ساله تعداد زیادی از آنها خراب و از بین رفته بود. از وسط پل در طرفین تالار دو راه پله موجود است كه به وسیله آن دو طبقه زیرین می‏توان رفت و آمد كرد. تاریخ تعمیر این پل مطابق كتیبه كوفی كه در طرف راست جنوبی پل رو بكار خانه نور است در سال ۱۲۹۰ هجری بسعی نصر الله خان در زمان ناصر الدین شاه قاجار می‏باشد.
اطراف پل مانند قدم در ایام بهار و تابستان و روزهای تعطیل محل گردشگاه عموم اهالی است و بعضی روزها به حدی جمعیت زیاد است كه راه عبور و مرور در طبقه دوم تقریباً مشكل می‏شود.
در كتاب عباسنامه تألیف محمد طالهر وحید قزوینی به سال (۱۱۱۰ تا ۱۰۱۵ ه( شرح مفصلی راجع به ساختمان پل حسن آباد »خواجو« نوشته به خلاصه اینكه پس از اتمام شاه عباس دوم دستور آئین بستن و گلریزان نمودن پل را به عهده و اهتمام مقصود بیك سفره چی باشی واگذار نمود و تزیین هر یك از طاقهای آن پل به عهده یكی از امرا محل گردید و چشمه‏های وسط كه به منزله دل در بدن و معنی در سخن است از طرف شاه آئین بسته شد و می‏نویسد: آب رودخانه را ببالا پل سد نموده به طوری كه فواره حوض آن تقریباً سه گز می‏جست، سایبانهای زرنگار از مبداء تا منتهای پل بر سر پا بود و رشته‏های مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرحهای مختلف كشیده بودند.
و در هر مجلسی فرشهای قالی كرمانی و قائنی افتاده بود و در هر حجره‏ای شاهد سنبل مو بر پای ایستاده و جوانان خطه ارم عباس آباد و سیمبران خوش اب ورنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گلرخسار مجلس را به صورت نگار گردانیده بودند و اعلیحضرت ضل‏اللهی كامران و كامیاب تا حین طلوع صبح عالمتاب در عبارت شرقی پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یك در حجرات مختلف خود غنودند.
حبذا زین پل مبارك فال كه بود آسمان جاه و جلال
بر سرش سایبان رنگارنگ چون كله بر سر بتان فرنگ
باطن او ز جوشش سرشار چون رگ شاخ گل به فصل بهار
گشت در عهد پادشاه زمان جنتی بر پل صراط عیان
در آن خلد برین گردیده پیدا ز مینا شمع و از آیینه مینا
كس از بینندگان كم دیده انسان چراغان در چراغان در چراغان
در وصف ساختن دریاچه و سد بر روی پل مزبور بابا محمد علی اصفهانی حدود (۱۰۸۱ ه.ق( از شعرای مصاحب حكیم شفائی چنین سروده است:
ندانم چوئن كنم تعریف آن پل كزو ایجاد شد راه توكل
شكوه بحر اگر آنجا كشد سر جهد مانند میمونی ز چنبر
و نیز شیخ رمزی كاشی در تاریخ بستن سد بر روی زاینده رود چنین نوشته:
سدی كه از خارا به پیش زنده رود از عطای شاه دین عباس ثانی بسته‏اند
در تاریخش گذشت از آب رمزی و نوشت:
(سد اسكندر بآب زندگانی بسته ‏اند) (۱۰۷۶)
از مزایای اختصاصی این پل سدی بوده كه برای آن در موقع ساختن در نظر گرفته ‏اند كه هر زمان اقتضاء داشته با بستن چشمه‏ های پائین آب بالا می ‏آمده و حكم دریاچه و سدی پیدا می ‏كرده و از این رو گفته ‏اند:
دارای جهان پناه عباس دریاچه و سد و پل بنا كرد
و بنای این سد و دریاچه برای این بوده كه منظره عمارات و باغهای واقع در آن محل باشد و در هنگام جلوس در آن عمارات و باغات از منظره دریاچه‏ای كه با بستن سد ایجاد می‏گردید لذت برند.
منظور از عباس كه در شعر بالا گفته شد عباس ثانی است كه امر ببنای ل و سد نمود، زیرا بانی آن همان شاه عباس دوم است و تاریخ بنای پل (۱۰۶۰ ه.ق) و بنای سد (۱۰۶۸ ه.ق) بوده است.
این پل علاوه بر اینكه برای عبور و مرور قوافل و عابران ساخته شده بود برای تفرج و گردش مردم و پادشاه نیز مستعد بوده است. چنانچه از قصص الخاقانی نقل شده در سال (۱۰۶۰ ه.ق( كه پل ساخته شد و به پل شاهی اشتهار یافت بعد از تعطیلات نوروز آن سال بر حسب فرمان شاه عباس ثانی پل را آئین بندی و چراغان كردند و هر یك از غره‏های آن را یكی از امراء و بزرگان تزیین نمود و برای جشن مهیا گردید و سائرای مشهدی قصیده‏ای در ۴۵ بیت و نیز صائب تبریزی قصیده‏ای در وصف آن چراغانی و جشن سروده‏ اند. مؤلف تاریخ اصفهان وری چنین گفته:
و اما مبانی شگرف اصفهان یكی پل هائی است كه روی زاینده رود زده شده مانند پل بابا ركن الدین كه به پل خواجو معروف است. ریشه و اساسش قبل از عجم بوده و زمان تركمان‏های آق‏قوینلو تعمیری از آن شده و به عهده صفویه مرتبه بالا را طرح انداخته و در بیگلربیگی صدر اصفهانی روی مرتبه فوقانی بالاخانه ساخته بود بنام خود كه در ۱۳۱۰ اجزای ظل السلطان خراب كردند و راه چهارباغ نو است برای تخت پولاد.اینكه مؤلف تاریخ اصفهان وری گفته اساسش قبل از عجم بوده معلوم نشد چه زمانی را در نظر داشته است ولی آنچه مسلم می‏نماید اینستكه پیش از دولت اسلام اساس آن پل وجود داشته و در زمان تركمانها تعمیری از آن شده و در دوران صفرویه طبقه بالای آن ساخته شده و در زمان بیگلربیگی صدر اصفهانی روی مرتبه فوقانی بالاخانه‏ای به نام خود ساخته كه در سال (۱۳۱۰ ه.ق( از طرف ظل السلطان خراب گردیده است.
این پل را باسامی: بابا ركن الدین - خواجو - گبرها - شیراز - حسن آباد - پل شاهی تیموری خوانده‏اند اما اینكه آن را پل بابا ركن الدین گفته‏اند از این جهت است كه در تخت فولاد كه نزدیكی جاده قدیم شیراز واقع شده قبر و بقعه بابا ركن الدین كه از عرفای معروف زمان خود در ۲۶ ربیع‏الاول سال (۷۶۹ ه.ق( وفات كرده در آنجا واقع وم مورد توجه و مزار عمومی است از این رو پل به نام او معروف گردیده است.
اما نامیدن آن به پل خواجو به مناسبت این است كه در مجاورت محله خواجو ساخته شده و پل شیراز از این نظر كه نزدیك جاده اصفهان به شیراز واقع گردیده و پل گبرها از نظر اینكه گبرها از این پل به محله خود می‏رفته‏اند و پل حسن آباد از جهت این كه محل خواجو را در قدیم حسن اباد می‏نامیده‏اند و اما پل شاهی از این جهت بود كه چون شاه عباس دوم در سال یكهزار و شصت پل را كامل كرد و از هر جهت آراسته گردید به پل شاهی معروف گردید و تیموری از آن نظر گفته‏اند كه تیمور به داماد خود حسن پاشا دستور داده بود كه آن پل را بنا كند و بنا كرد. مؤلف صنف جهان در باب پل خواجو چنین نوشته است:
پل هشتم - پلی است كه الحال به پل خواجو اشتهار دارد زیرا كه در آخر چهارباغ مشهور به خواجو واقع است و قبل از چهار باغ در آخر و كنار آن محله واقع بوده و پل طرف یمین است و در اول قبل از خرابیها بر سر محله حسن آباد بوده و بانی آن را به اسم پل حسن آباد موسوم نموده بوده و چون محله حسن آباد در فترت افغان و فتنه‏های بعد از آن خراب و بكلی از آبادی افتاده است و محله خواجو نزدیك آن بوده به اسم آن معروف شده.
این پل در كمال خوبی و زیبایی است و زیاده خوش نماتر از پلی سی و سه چشمه است اما با آن عرض و طول نیست لكن به همان استحكام ساخته شده و دقیقه‏ای از استحكام و خوش نمائی را فرو گذار ننموده‏اند، آن را شاه عباس ثانی بنا نموده و میرزا طاهر وحید تخلص كه در آن زمان وقایع نگار و مورخ زمان آن پادشاه بود آن را ضبط و در تاریخی كه به نام او نوشته ثبت نموده است و آورده كه در محل این پل یك پل كهنه مدروس و ویران بود و شاید آن پلی بوده است كه در كتاب ماروخی با اسم جس حسین نوشته شده و باالجمله به حكم پادشاه آن را خراب نموده و برداشتند و این پل را به این وضع خوب و هیئت مرغوب مشتمل بر بیست و چهار چشمه به زمان اندك بساختند و چون پیش محله حسن اباد و جنوب آن بوده ان پل حسن اباد نام نهادند و تصریح نموده است كه یك طرف آن باغ سعادت آباد است كه مشتبه به پل دیگر به هیچ وجه نیست و مرحوم امیر الشعراء رضا قلی خان هدایت تخلص نیز در كتاب روضهٔالصفای ناصری در آخر احوال شاه عباس ثانی اشاره‏ای از بنای این پل از پادشاه مذكور نموده است.
بر بالای این پل به دستور خیابان و دو طرف غرفه‏ها بسته‏اند و سرطاقهای غرفه‏ها را كاشی كاری نموده و در میان آن عمارت و نمائی ساخته‏اند كه در غرفه‏ها و آن عمارت همه نشیمن مردمان عام و خاص می‏باشد كه به تفریج و تماشا آیند و شاه عباس بعد از اتمام آن در آنجا چند شبی جشن و چراغان خود را كه موسوم به فتح آباد است متصل به این پل بنا كرده است. زیر این پل را به طرز دیگر ساخته ‏اند كه زیاد از حد مزید حسن آن گشته.
دو طرف شرقی و غربی پل را كه جهت دخول و خروج آب است مهتابی طرح انداخته و میان پل ها را طاقنمائی ساخته‏اند و در میان هر طاقنمائی نه بزرگ سنگی بنا كگرده‏اند كه آب قسمت آن چشمه از میان نهر می‏رود و دو طرف آن شهر راه روی است كه مردمان بر سر آن می‏روند و می‏نشینند و گاهی كه در فصل بهار اب زیاده طغیان می‏كند تا بالای جویهای میان آمده راه عبور و مرور را می‏بندد و برای مهتابی روی به مشرق در میان ممرهای آب و محل ریزش آن زینه‏ها قالب آب ساخته‏اند كه مردمان بر آن نشسته از صفا و تماشی آب محظوظ شوند و نمائی دیگر به طرف طول در میان پل ساخته‏اند ایوان مانند از اول تا آخر چشمه‏ها محاذی یكدیگر، چنانچه از اول چشمه آخری آن پیدا است مجملاً مانند این پل و پل سی و سه چشمه پلی بایران ساخته نشده و بنفاست و استحكام آنها نپرداخته‏اند.
و در نزد مردم عامل و كسانی كه از تاریخ خبر ندارند این پل به پل حسن خان تركمان مشهور شده است و مراد ایشان امیر حسن بیك آق‏قوینلو است كه امیر آذربایجان بوده و بر این سمتها نیز فرمان روا بود ولیكن او هرگز به این جاها نپرداخته و چنین همت و سلیقه نداشت بلكه تمام دولت او به همه عمر به قدر خرج این پل نبوده است و او قبل از زمان سلطنت صفویه بوده و سلطنت از اولاد او به صفویه منتقل شده و اگر این پل را بنا نموده بود و شاه عباس بزرگ كه بسیار سال بعد از او بود و این وضع و تركیب را دیده بود سلیقه شاه عباس هرگز به وضع و هیئت پل سی و سه چشمه رضا نمی‏داد و همت به شكل و وضع به از این می‏گماشت نه كس از آن، چه این پل فایق دارد و زیاده قابل تعریف و تحسین است هزار آفرین به دانش و ذهن مهندسان آن زمان و صد هزار آفرین به همت آن پادشان به فروتمكین باد كه ذره‏ای در مخارج آن خست و اهمالی ننموده است و مسلماً وجه اشتباه نزدیكی اسم شده و از بی خبری پل حسن آباد را پل حسنخان گفته و دانسته‏اند و حال آنكه آن هم غلط است نه خان است و نه شاه بلكه امیر حسن بیك تركمان است و هرگز لقب خانی و شاهی نداشته.
از گفتار مورخان معلوم گردید كه در جای كنونی پل های خواجو پل دیگری بوده كه به وضع آندراس در آمده بوده و قابل استفاده نبوده است و از این رو شاه عباس دوم دستور داده بر طبق نقشه پلی بر روی زاینده رود كه در نزدیكی باغ سعادت آباد و عمارت آینه خانه بوده ساخته شود و كاركنان بر طبق دستور ساعی بوده‏اند كه این پل از پل اللهوردیخان و سایر پل ها زیباتر و بهتر ساخته شود و مسلم پل با وضع كنونی بعد از شاه عباس دوم ایجاد شده و پلی كه پیش بوده، اهمیتی از نظر ساختمان نداشته است و مسلم سطح معماری آن پل در هنگام احداث پل اللهوردیخان پائین‏تر بوده است.
در طول این پل اختلاف است، چنانچه در گفته‏های پیش نوشته شد طول را ۱۵۰ و عرض را ۱۴ متر نوشته‏اند ولی در گنجینه آثار تاریخی اصفهان طول ۱۳۲/۵ متر و عرض ۱۲ متر نوشته شده است.
عدد چشمه مهی این پل را بعضی ۲۶ و برخی ۲۴ و كسانی ۲۱ و دیگران ۲۸ نوشته‏اند و گمان می‏رود بعضی از چشمه‏های آن در زین شن و خاك مسطور شده باشد. این پل زیر شماره ۱۱۱ به ثبت تاریخی رسیده است.

منبع : واحد مرکزی خبر