از شهر جنگ زده تا منطقه آزاد

آبادان و خرمشهر بیشترین ضربه را از جنگ متحمل شدند. كانون هشت سال جنگ و مقاومت به تجربه ای منحصر به فرد در سطح جهانی از دفاع و حماسه تبدیل شد. ولیكن در كنار آن این دو شهر را به ویرانه ای فاقد زیرساخت ها و امكانات شهری تبدیل كرد. بازسازی نسبی كالبدی خرمشهر و آبادان به بازسازی فضای ذهنی آن نینجامیده است. جریان حیات پرشور و شاداب شهری در آن جاری نشده است. پیكره نیمه جان این دو شهر محل اسكان خانواده هایی شده است كه رغبت زیادی به ماندن در شهر ندارند. ناامنی و آلودگی های زیست محیطی همراه با فقر و بیكاری (آشكار و پنهان) منجر به بروز ناهنجاری های رفتاری شده است.
• پیش از جنگ
۱- آبادان یكی از مهم ترین مراكز صنعتی ایران بود. علاوه بر پالایشگاه آن كه یكی از بزرگ ترین پالایشگاه های جهان بود بندر این شهر نیز در صنعت نفت فعالیت تخصصی داشت. آبادان بزرگ ترین شهر خلیج فارس بود و دومین فرودگاه بین المللی ایران به این شهر تعلق داشت.
۲- آبادان شهر جدیدی بود كه بر مبنای روش های شهرسازی غربی بود، این موضوع حتی در پوشش و گویش مردم نیز به وضوح دیده می شد. آبادان كانون و مركز گذار كشور از اقتصاد سنتی به اقتصاد مدرن بود.
۳- خرمشهر در جریان پیوند سرمایه در ایران با سرمایه جهانی و افزایش واردات متكی به درآمد نفت به مرور تبدیل به مهم ترین بندر ارتباط ایران شد. این شهر توانست به تدریج نقش ویژه ای در بخش مدرن اقتصادی كشور به دست آورد. اتصال به راه آهن سراسری نیز عامل مهم دیگری در رونق اقتصادی این شهر بود. خرمشهر شهری قدیمی و دارای الگوی ارگانیك بود. بافت اجتماعی شهر از مردمی خونگرم و مهمان نواز شكل گرفته بود.
• زمان جنگ
۴- با شروع جنگ و پایان ۴۰ روز مقاومت قهرمانانه مردم، خرمشهر به تصرف نیرو های عراقی درآمد. بیش از یك سوم خرمشهر با خاك یكسان شد و زندگی شهری در آن پایان یافت. شهر تبدیل به پادگان نظامی نیرو های اشغالگر شد.
۵- پس از آزادی خرمشهر مرحله اول بازسازی آن آغاز شد. بین سال های ۶۱ تا ۶۴ و در زیر فشار نیرو های عراقی، بازسازی شهر در سطح محدودی انجام گرفت. شهر بیشتر حالت یك كارگاه ساختمانی را داشت. این مرحله بازسازی نیز پس از شدت گرفتن جنگ در سال ۶۴ متوقف شد.
۶- آبادان نیز به محاصره دشمن درآمد و با بمباران های مكرر، بسیاری از تاسیسات صنعتی و شهری آن آسیب جدی دیدند. ولی هرگز به طور كامل خالی از سكنه نشد پالایشگاه آبادان به طور بنیادی دچار آسیب شد به گونه ای كه تا به امروز هم نتوانسته است به ظرفیت قبل از جنگ خود برسد.
• بعد از جنگ
۷- بازسازی در شهر های آبادان و خرمشهر ناكافی و با گرایش كالبدی است و در جریان آن بازسازی اقتصادی _ اجتماعی و فرهنگی شهر كمتر مورد توجه قرار گرفته است. بازسازی اقتصادی شهر در مقیاس لازم برای بازگشت شور و حیات به زندگی شهری انجام نپذیرفته است. همین امر موجب عدم بازگشت ساكنان قبلی آبادان و خرمشهر به آنها شده است.
وضع موجود شهر های آبادان و خرمشهر حاصل فرآیند پیچیده ای از پیامد های جنگ، بازسازی و اجرای طرح های جامع تصمیمات احساسی است. نتیجه آن پیدایش موجود جدید و ناشناخته ای است كه هویت گذشته را از دست داده و شناسه تازه ای نیز نیافته است. نابودی زیرساخت های شهری، دارایی ها و مایملك ساكنان خرمشهر و آبادان بهای مقاومت سرفرازانه آنها برای نجات كل كشور شده است.
۸- منطقه محل استقرار شهر های خرمشهر و آبادان به دلیل موقعیت ویژه استراتژیك (قرارگیری بر دهانه خلیج فارس) و نقش مهم آن خلیج در انتقال ماده حیاتی اقتصاد جهانی (نفت) از جایگاه ارزشمندی برخوردار هستند به علاوه وجود ذخیره نفت و گاز طبیعی منحصر به فرد این منطقه و آب شیرین آن ثروتی گرانقدر است كه توجه جدی به آن ضروری است. این ظرفیت های باارزش همراه با توجه به شرایط نوین جهانی باید مبنای تدوین راهبرد های جدید توسعه شهر های خرمشهر و آبادان قرار گیرد. در غیر این صورت بازسازی وضعیت ویران شده گذشته شهر های آبادان و خرمشهر به معنای پذیرش فرصت های سوخته دو شهر و تقویت و تایید مراكز رقیب در مقیاس ملی و فراملی است. با توجه به ایجاد مراكز رقیب این دو شهر در طول دوره جنگ خرمشهر و آبادان برای جبران عقب ماندگی ها و بازگشت به چرخه توسعه نوین ملی نیاز به جهش اقتصادی _ كاركردی دارند. خرمشهر و آبادان می توانند بسان «ویترین» توسعه ملی و با جهش در برنامه ریزی توسعه به بهره برداری مطلوب از بازار ماده، انرژی و اطلاعات و منطقه خاورمیانه بپردازد. موقعیت ژئوپولتیكی ممتاز آبادان و خرمشهر باید در برنامه ریزی آن مورد توجه قرار گیرد. بازسازی معطوف به احیای گذشته غیرقابل تكرار شهر های خرمشهر و آبادان به معنای تثبیت عقب ماندگی آنها در مقیاس ملی و فراملی است.
• راهبرد های توسعه شهر های خرمشهر و آبادان
با توجه به تغییر شرایط كشور و منطقه در چند دهه گذشته و افول وضعیت اقتصادی شهر های خرمشهر و آبادان برنامه ریزی توسعه آتی این شهر باید با تحولی بنیادی در راستای ایجاد پایه های اقتصادی جدید با تكیه بر ظرفیت های محیطی منطقه همراه باشد. در این راستا برای موفقیت در دستیابی به این تحول و با توجه به وضعیت آینده اقتصاد منطقه ای باید محصولات جدید و بازار های نوین را در نظر داشت و باید سعی كرد تا سهمی از این بازار آینده را برای این دو شهر به دست آورد. منطقه آزاد اروند می تواند این نقش را به عهده بگیرد.

منبع : باشگاه اندیشه