مرگ چندباره، تولد برای همیشه

قرون وسطی یک پارادوکس عظیم است؛ پارادوکسی که یک سوی آن فضایی تاریک، غم گرفته و انباشته از ترس و تهدید و بیماری است و سوی دیگر آن فضای شاد و سرخوش پر از خنده و بازی و رقص است. در یک سو دستگاه های تفتیش عقاید، فساد اداری و حکومتی، سلطه بی چون و چرای کلیسا و بیماری های مهلکی چون طاعون و جذام قرار دارد و در دیگر سو شهسواران عادل، پری رویان معصوم و قدیسان فقیر. بیهوده نیست که نمایش های این دوره نیز یا ذکر مصائب است یا کمدی های سرشار از شوخی و خنده.این ویژگی پارادوکسیکال در تمام آثار این دوره بالاخص در رمانس ها حضوری قدرتمند دارد، همچنان که در آثار مرتبط با آن نیز به شکلی قدرتمند خود را بازمی یابد، از دکامرون بوکاچیو گرفته که در پس زمینه بیماری مهلک طاعون با فضایی سرشار از عیش و عشرت و خنده روبه روییم تا افسانه های کانتربری چاوس که فضای شاد عده یی زائر پر از داستان هایی با مضامین هولناک است. ترس و خنده همزاد توامان قرون وسطی است که یک بار دیگر در اجرای «دست نوشته های پیدا شده در ساراگوزا» همدیگر را بازمی یابند. در واقع می توان این پارادوکس را نیروی محرکه این نمایش دانست چرا که هر بار مخاطب را با فضایی جدید روبه رو می سازد و در طول اجرا تماشاگر به شکلی متناقض گاه می خندد و گاه می هراسد و بدین شکل ژکوتاک پیش از هر چیز روح قرون وسطایی و عصاره آن را برای مخاطبش بازآفرینی می کند. هر چند وی در راه این بازسازی از دیگر مولفه های قرون وسطایی نیز غافل نیست از جمله آنکه وی از یکی از شناخته شده ترین الگوهای رمانس قرون وسطایی در روایت اثرش بهره می گیرد یعنی استفاده از کاراکترهای شهسوار ماجراجو و نوکر وفادار که در قالب شخصیت های آلفونسو و مسکیتو در نمایش ظهور می یابند و الگوی پارودیک و آشنای «دن کیشوت» و «سانچو پانزا» را برای مخاطب تداعی می کند.
همچنان که سفر نیز با تمام غنای اسطوره یی اش خود را به دل رمانس های قرون وسطایی و از آنجا به نمایش ژکوتاک می کشاند، سفری پررمز و راز و پر از ماجراهای هولناک که در آن شهسوار باید شرافت و لیاقت خود را به معشوقه اش اثبات کند. مضمون سوز در این رمانس ها و به خصوص در نمایش ژکوتاک یادآور کهن الگوی تشرف در اساطیر است که در آن قهرمان اسطوره یی باید مراحلی را که اغلب در قالب یک سفر تجسم می یابد از سر بگذراند تا به مقام قهرمانی و تشرف نائل آید. آنچه در نمایش ژ کوتاک بیش از پیش بر این بن مایه اسطوره یی تاکید می گذارد، مرگ هرباره آلفونسو در هر کدام از مراحل سفر است؛ مرگی که از پس آن تولدی دوباره برای ادامه راه وجود دارد.
انگار هر بار باززایی آلفونسو او را به ادراکی تازه می رساند که این خود عنایت این آیین های تشرف است و بالاخص این مضمون مرگ و باززایی را در آیین های میترایی به طور گسترده یی بازمی یابیم که از سر اتفاق حوزه گسترده نفوذش نیز اروپای شرقی است یعنی خاستگاه نمایش ژکوتاک.البته در کارهای قبلی ژ کوتاک نیز شاهد این رویکرد آیینی اسطوره یی وی بودیم چنان که نمایش های وی بیشتر به یک کارناوال مانند است؛ کارناوالی که نقش عمده را در آن تخیل برعهده دارد، اما در این نمایش شاهد تلفیق این مضامین آیینی اسطوره یی با فضای قرون وسطایی هستیم. وی در نمایش اش از این انگاره ها به وفور استفاده می کند، همچون انگاره درخت واژگون در پایان نمایش که یکی از سمبل های مهم کیمیاگری در قرون وسطی است که باز خود ریشه در اساطیر دارد و آن را در اسطوره های یهودی و هندی بازمی یابیم و بیش از هر چیز نمادی است از باززایی و زندگی دوباره.۱
در این نمایش نیز ژ کوتاک همچون کارهای گذشته اش از یک دستگاه نشانه یی بهره می جوید که بیشتر از راه تصویر قصد برقراری ارتباط با مخاطب را دارد و کلام در آن به حداقل می رسد. از جمله نشانه های بارز این اجرا می توان به مجسمه پاپ اشاره کرد که راهب ها آن را می گردانند و به آن تقدس بخشیده اند. در این اجرا نیز همچون کارهای گذشته ژ کوتاک می توان بسیاری از تکنیک های خاص وی و گروهش را مشاهده کرد از جمله راه رفتن روی چوب های بلند، استفاده از آتش، استفاده از واگن های سیار و بازی در ارتفاع های مختلف. اما نکته قابل توجه آن است که استفاده از این تمهیدات منجر به یکنواختی و تکرار در کار وی نمی شود، بلکه وی را کارگردانی صاحب لحن نشان می دهد که این توانایی را دارد که از تکنیکی واحد در راستای خلق فضاهایی مختلف بهره گیرد.
از دیگر ویژگی های بارز این اجرا میدان دادن به تخیل و خلق غیرممکن ها بر صحنه است، چنانچه خلاقیت ژکوتاک و توانایی بالای بازیگرانش این امکان را فراهم می آورد که تئاتر نیز به مثابه سینما هنری باشد سرشار از تخیل بکر و حرکات خارق العاده. این تخیل گسترده به ژ کوتاک کمک می کند اجراهایی متنوع خلق کند و مخاطب در هر لحظه شاهد تصاویری شگفت انگیز باشد.
ژ کوتاک هرچند اغلب اجراهایش را از متون ادبی و نمایشی اقتباس می کند اما با تخیل گسترده و سرشار خود محصولی متفاوت ارائه می دهد، چنان که سال گذشته اقتباسی آزاد از «مکبث» به عمل آورد و امسال نیز داستانی از نویسنده لهستانی پودولسکی را دستمایه کار خود قرار داده است؛ داستانی که یک بار نیز توسط کارگردانی به نام «هاس» از آن اقتباس سینمایی به عمل آمده است. اما لحن خاص ژ کوتاک و جسارتش، هر اثر مکتوبی را به چیزی بسیار متفاوت از آنچه نوشته شده تبدیل می کند و آنچه در این راه وی را یاری می رساند تحلیل دقیق او از متن و تطبیق آن با شرایط امروز است.
در پایان تنها یک سوال عمده از اجرا باقی می ماند. در این اجرا ما با میزی روبه روییم که اغلب حرکات و بالاخص تصویرهای کلیدی روی آن شکل می گیرد و در نبودش جای خود را به واگنی می دهد که می توان از آن به عنوان واگن مرگ و تدفین تعبیر کرد، بخش عمده یی از حرکات نیز در محور این میز یا واگن قرار دارد به نحوی که می توان آن نقطه را به عنوان نوعی سن فرض کرد و با این سوال عمده مواجه شد که آیا این نوع طراحی از سوی کارگردان، با نوع طراحی های غیرمتمرکز نمایش های میدانی منافات ندارد؟ و اگر قرار است نگاه تماشاگر به سوی سنی مفروض خیره باشد آیا بهتر نبود کار به شکل سالنی اجرا شود و کارگردان از اجرای میدانی آن صرف نظر کند؟ و اگر کار مولفه هایی برای اجرای میدانی دارد، همچون راه رفتن بر چوب های بلند یا استفاده از آتش، آیا نباید اجرا به طور کامل براساس این مولفه های میدانی شکل گیرد؟

رحیم عبدالرحیم زاده
پی نوشت
۱- رجوع شود به کتاب «رمزهای زنده جان» مونیک دوبوکور، ترجمه جلال ستاری، نشر مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۶، صص ۱۵ تا ۱۷

منبع : روزنامه اعتماد