بیوتکنولوژی، محور توسعهٔ کشاورزی (۱)

اکنون نیز با توجه به روند سریع افزایش جمعیت کرهٔ خاکی، نیاز انسان به منابع جدید غذا، روز به روز افزون می‌شود و دانشمندان با توجه به امکانات اندک آب و خاک و سایر ملزومات کشاورزی، سعی می‌کنند با پایه‌ریزی و توسعهٔ علوم و فنون وابسته، علاوه بر تأمین مواد غذائی ساکنان زمین، برای پیشگیری و درمان بعضی بیماری‌ها نیز از مواد غذائی مهندسی استفاده کنند. کشاورزی در بسیاری کشورها، محور توسعه قلمداد می‌شود. چین و اروپا توانسته‌اند در سایهٔ توسعهٔ این بخش در صنایع و علوم وابسته نیز به پیشرفت‌های چشمگیری دست یابند؛ اما در ایران با اینکه از دیرباز چرخهٔ اقتصادی کشور روی همین محور می‌چرخد، کشاورزی تنها شغل گذران زندگی و تأمین معاش به‌حساب می‌آید و هنوز تبدیل به علم نشده؛ در حالی‌‌که تنوع خاک و آب و هوای کشور، پتانسیل عظیمی برای توسعهٔ این بخش محسوب می‌شوند. البته مسلّم است که کشاورزی هیچ کشوری نمی‌تواند تنها با اتکاء بر زمین‌های پهناور و حاصلخیز توسعه یابد و سیاست‌گذاری پایدار در سطح کلان و برنامه‌ریزی‌های اجرائی بلندمدت در این زمینه، بسیار ضروری است. براساس آمار بانک مرکزی در سال ۸۲ حدود ۸/۱۳ درصد تولید ناخالص داخلی، بیش از یک‌پنجم ارزش صادرات غیرنفتی، یک‌پنجم و بیش از ۸۲ درصد عرضهٔ غذا در ایران از بخش کشاورزی تأمین شده است. برابر اهداف برنامهٔ آب و خاک بخش کشاورزی در برنامهٔ سوم توسعه، مقرر بود در سال ۸۲ توسعهٔ نظام‌های آبیاری تحت فشاراز ۸۴ هزار هکتار به ۱۲۵ هزار هکتار برسد که تنها ۵۵ هزار هکتار یعنی حدود ۴۴ درصد از آن محقق شد. عملکرد ضریب مکانیزاسیون کشاورزی در سال‌های ۷۹ تا ۸۲ به ترتیب ۵۴/۰ اسب بخارمعادل ۶۷ درصد هدف برنامه، ۵۵/۰ اسب بخار معادل ۶۱ درصد هدف برنامه، ۵۷/۰ اسب بخار معادل ۵۷ درصد هدف برنامه و ۶/۰ اسب بخارمعادل ۵۸ درصد هدف برنامه بوده است. بررسی این آمار نشان‌دهندهٔ مدیریت ناکارآمد، ناآشنائی کشاورزان در بهره‌برداری از سیستم‌های آبیاری مدرن و مکانیزه و مشارکت ضعیف سیستم بانکی در تأمین تسهیلات است. در بودجهٔ سال ۸۴، حدود ۲۰۰ میلیون دلار یارانه برای تولید ماشین‌آلات کشاورزی پیش‌بینی شده که باید انتظار تخصیص این بودجه توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و مجلس براساس اولویت‌های طرح مکانیزاسیون محصولات کشاورزی ماند. از طرفی، مصطفی صباغ‌ترکان معاون صنایع و توسعهٔ روستائی مرکز مکانیزاسیون وزارت جهاد کشاورزی خواستار مشارکت هرچه بیشتر بخش خصوصی در استفاده از این یارانه است. وی فعالیت این بخش را در زمینهٔ تولید ماشین‌آلات کشاورزی نظیر تراکتور و کمباین کمرنگ ارزیابی می‌کند. در حال حاضر ۹۶ درصد نیاز کشور به این‌گونه ماشین‌آلات توسط بخش دولتی تأمین می‌شود. عدم جذب دانش‌آموختگان رشته‌های مهندسی کشاورزی نیز کشور را هرچه بیشتر از توسعهٔ این بخش دور می‌کند.
وجود ۳۵ هزار فارغ‌التحصیل رشته‌های مهندسی کشاورزی بیکار، خبر از عدم پیوند کشاورزی با علم پیشرفتهٔ زمان در ایران می‌دهد. این در حالی است که کشاورزی نیز مانند سایر علوم در قرن بیست‌ویکم کاملاً با فن‌آوری‌های پیشرفته درآمیخته است.
کشاورزی در حال حاضر به جز اینکه تجارت عظیمی در دنیا به خود اختصاص داده است، زمینهٔ علمی وسیعی نیز به‌حساب می‌آید. ماشین‌آلات پیشرفتهٔ مهندسی، اکنون نقش اساسی در آماده‌سازی خاک، کاشت، داشت و برداشت برعهده‌ دارند. امروزه عملیات کاشت، آنقدر مکانیزه شده که کشاورز می‌تواند به تنهائی روزانه ۳۰ جریب زمین را بذرافشانی کند. ماشین‌آلات کشاورزی به سیستم‌های ”جانمائی ماهواره‌ای“ مجهز شده‌اند و تراکتورها توسط اطلاعات مکانی GPS هدایت می‌شوند. نتیجهٔ به‌کارگیری این ماشین‌آلات، ردیف‌های محصول مرتب و منظم است که تا دوردست‌ها ادامه یافته است؛ اما علم کشاورزی مدرن، از مکانیزاسیون بسیار فراتر رفته است. بیوتکنولوژی هم‌اکنون دومین صنعت بزرگ دنیا است. آنچه مسلّم است این علم در سیستم‌های مزرعه‌داری آینده نقش مهمی ایفاء خواهد کرد و علم محدود امروز تنها دریچه‌ای رو به آینده است. پیشرفت‌های آینده به تولید واکسن‌های خوراکی، علامت‌گذاری‌ ژن‌ها برای ردیابی گیاهان یا حیوانات و به‌کارگیری محصولات طبیعی برای حفاظت گیاهان و جانوران از آفات و حشرات منجر خواهد شد. همچنین استفاده از این روش‌ها، آزمون‌هائی نظیر حاصلخیزی خاک یا کیفیت محصول را در داخل مزارع امکان‌پذیر می‌کند. روزبه‌روز استفاده از فن‌آوری‌ها و سیستم‌های قابل ردیابی محصولات از مزرعه تا مصرف‌کننده و سیستم‌های تغذیهٔ ”شخصی“ بیشتر گسترش خواهد یافت. نتیجهٔ همهٔ این تمهیدات، چیزی جز به‌وجود آمدن تغذیهٔ مطلوب براساس نیازهای شخصی و محصولات بهداشتی نیست؛ اما مسئله از این نیز وسیع‌تر است و آن امکان تولید کم‌هزینه‌تر است که در آن، کشاورزان انرژی کمتری صرف کرده و سریع‌تر به محصول دست می‌یابند.
البته این تلاش‌ها و اکتشافات ژنی در مقولهٔ کشاورزی و توسعهٔ کاربری‌ها برای این محصولات، به سرمایه‌گذاری‌های عظیمی نیز نیاز دارد. شاید مهمترین دلیل اینکه کاربرد تحقیقات ژنتیک در کشاورزی هنوز ۲۰ سال عقب‌تر از سایر رشته‌ها است، کمبود بودجه باشد. در برآوردی تقریبی برای ایجاد هر محصول تراریختهٔ جدید، ۸۰ میلیون دلار هزینه می‌شود. از طرفی، اگر منابع مالی مطمئنی در دست نباشد، برنامه‌ریزی‌های درازمدت با مشکل مواجه خواهند شد.
در سه دههٔ اخیر، دانشمندان علم بیوتکنولوژی با هدف افزایش تولید محصولات کشاورزی دست به تغییر ژنتیک بعضی گیاهان زده‌اند. طبق آمارها با استفاده از این روش‌ها میزان محصول تولید شده، ۲۵ درصد افزایش یافته است. طبیعی است که از محصولات زراعی که به‌صورت ژنتیک در مقابل حشرات و بیماری‌ها مقاوم شده‌اند، غذای بیشتری به‌دست می‌آید. از طرفی، بسته‌بندی و حمل و نقل میوه‌ها و سبزیجاتی که تغییرات ژنتیکی یافته‌اند، آسان‌تر است و در نهایت دسترسی بیشتر مصرف‌کننده به مادهٔ غذائی را سبب می‌شود؛ اما این تغییرات نگرانی‌هائی نیز در سطح جامعه به‌وجود آورده‌اند که سبب رکود در بازار محصولات تراریخته (دستکاری ژنتیکی شده) می‌شوند، این موضوع اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا اگر امکان فروش محصولات تراریخته به‌وجود نیاید رشد بازده عملیات کشاورزی و مقدار محصول به‌دست آمده چندان اهمیتی نخواهد داشت. به‌عنوان مثال امسال در مزار آمریکا، ذرتی برداشت شد که در مقابل حشرات، مقاومت بسیار بالائی داشت؛ اما کشورهای عضو اتحادیهٔ اروپا مانع واردات این ذرت تراریخته شدند. کمیسیون مهندسی ژنتیک فرانسه اعلام کرد مقاومت بالای این‌گونه ذرت در مقابل حشرات به‌دلیل تولید نوعی سم است و در آزمایش بر روی موش‌های آزمایشگاهی مشخص شد این ذرت تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر سطح گلبول‌های سفید خون و وزن و بافت کلیهٔ موش می‌گذارد. بنابراین مردم در مواردی به درستی فکر می‌کنند که مواد غذائی تراریختهٔ کنونی ممکن است حاوی سموم یا مواد مضر برای انسان یا حداقل حیات وحش باشند.

منبع : خانواده سبز