دنیای رنگ‌ها

از کهن‌ترین ایام، توجه انسان به رنگ از مهمترین مسائل زندگی و فکری بشر بوده است. چرا که انسان از زمان به‌کارگیری رنگ بر پیکره و اندام خویش و دیگر ادوات و وسایل زندگی متوجه شد که می‌تواند از طریق رنگ‌ها جان دوباره‌ای به پیرامون اطراف خود ببخشد و برای رسیدن به این اهداف با تعمق و کنکاش و بررسی عمیق، هر روزه یافته‌های ذهنی و فکری خود را یادداشت می‌نمود و با به‌کارگیری این یافته‌ها زمینه پیدایش علم رنگ و رنگ‌شناسی پدید آمد که دانش رنگ به علت مشاهدات دقیق و استنادبه استدلال‌های عقلی و تمرینات فکری و با آزمایش‌های مختلف رونق و اعتبار گرفت که ارزش اساسی این اعتبار مدیون تفکرات و نظریه ارسطو می‌باشد که وی را پدر علم رنگ‌شناسی می‌نامند. روند تکامل نگرش رنگ حسب نظریه ارسطو قرن‌ها ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۶۷۶ میلادی با تحول علم فیزیک توسط نیوتن نظریه جدیدی پایه‌گذاری شد که وی توانست اجزای نور سفید خورشید را به رشته‌هایی از رنگ تجزیه نماید و آن را طیف نامید که از آن هفت رنگ حاصل می‌گردید. امروزه دانش نوین رنگ با بیان این مطلب که اگر نور خورشید شامل فقط یک نوع اشعه بود در دنیا یک رنگ وجود داشت در صورتی که هر شی‌ای اشعه‌های رنگ خودش را در مقایسه با دیگر اشیا به‌طور گسترده انعکاس می‌دهد که این وفور نور انعکاس یافته باعث شناخت رنگ آن شی می‌گردد.
● دسته‌بندی‌رنگها
رنگ‌ها به دو دسته قابل تقسیم می‌باشند:
۱) اول رنگ‌های اصلی که شامل قرمز، آبی و زرد هستند
۲) دسته دوم رنگ‌های ثانوی یا میانگین یاترکیبی هستند که با عمل ترکیب می‌توان انواع آنها را تولید نمود.
رنگ‌ها هرچه بیشتر با هم ترکیب شوند به همان نسبت میزان ناخالصی آنها افزون‌تر و با شدت کمتری بروز می‌کنند. با توجه به دانش امروزی بر اثر تابش نور سفید خورشید به هر جسم و یا ماده با توجه به نوع ساختمان و جنسیت ماده و نیز حالت سطح آن پدیده‌ای روی می‌دهد که بازتاب آن به سه حالت ذیل قابل شرح خواهد بود؛
۱) اگر تمامی پرتوهای تابیده شده پخش گردد در این حالت جسم سفید به نظر می‌رسد.
۲) اگر تمام پرتوها جذب شوند در این حالت جسم سیاه به نظر می‌رسد.
۳) اگر قسمتی از پرتوها به‌طور انتخابی جذب شوند و قسمت دیگر پخش گردند در این حالت جسم رنگی به نظر می‌رسد.
خانواده رنگ‌ها هم به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
۱) رنگ‌هایی که از خانواده قرمز هستند به رنگ‌های گرم معروفند.
۲) رنگ‌هایی که از خانواده آبی هستند به رنگ‌های سرد معروفند.
۳) رنگ‌هایی که از ترکیب قرمز و آبی و یا از انواع خاکستری و سیاه و سفید به‌وجود می‌آیند به رنگ‌های خنثی معروفند.
رنگ‌ها کلا به دو گروه تقسیم می‌شوند:
الف)‌رنگ‌های طبیعی که با استفاده از رنگدانه‌های طبیعی پدید می‌آیند به سه دسته قابل تقسیم می‌باشند.
۱) رنگ‌های گیاهی
۲) رنگ‌های حیوانی
۳) رنگ‌های معدنی
رنگ‌های گیاهی که هر ماده گیاهی با توجه به نوع خود دارای مقدار معین یا متفاوتی ماده مازوجی (تانن)است که خود به بیست دسته تقسیم می‌شود:
۱) اسپرک:
گیاهی یک ساله که در ایران به صورت خودرو می‌روید و این گیاه در کنار مزارع و بعضا در جنگل‌ها رویش دارد و از فصل بهار تا پایان پاییز گلهای معطر به رنگ سفید متمایل به زرد می‌دهد که بهترین رنگ زرد از آن ‌حاصل می‌شود.
۲) اسکوتی:
این گیاه در فصل پاییز وزمستان گل می‌دهد و گل‌های آن به رنگ سفید است که شکوفه اسکوتی در آب جوشانده و به آن زاج سفید و نمک اضافه می‌کنند تا قدرت رنگ‌زایی آن بالا برود.
۳) انار:
درخت انار در مناطق گرمسیر ایران می‌روید. برگ‌های کاملا سبز و گلی قرمز رنگ دارد که پوست آن رنگ‌زایی دارد و به علت مقدار کمی ماده مازوجی (تانن) نیاز به دندانه ندارد و چون از ثبات خوبی برخوردار نیست بیشتر برای رنگ‌های نخودی و خاکستری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۴) بقم:
این گیاه درختی خاردار بوده و منشا آن از آمریکا می‌باشد. ماده رنگی در تنه درخت یافت می‌شود. با جوشانیدن و تبخیر از شیره آن ماده رنگی حاصل می‌گردد که اگر با اسید سولفوریک ترکیب شودبه رنگ قرمز و اگر با سود سوزآور ترکیب گردد به رنگ بنفش پررنگی در می‌آید.
۵) تمشک:
این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و مصرف خوراکی دارد و جوانه‌های گیاه قسمت رنگ‌زای آن محسوب می‌شوند و در فصل بهار جمع‌آوری می‌گردد و از آن رنگ خاکستری تیره حاصل می‌گردد.
۶) پیاز:
گیاهی یک ساله که مصرف خوراکی دارد و قسمت رنگ‌زای آن در پوست نازک یافت می‌شود و از آن رنگ‌های مسی، نارنجی و پوست پیازی حاصل می‌گردد.
۷) نیل:
گیاهی دارویی است که تکثیر آن از طریق کاشت بذر صورت می‌گیرد. قسمت اصلی رنگ دهی آن در برگ گیاه است که بهترین رنگ آبی لاجوردی از آن‌ به دست می‌آید و بیشتر در مناطق شرق آسیا می‌روید.
۸) جفت یا پوست بلوط:
محل رویش این گیاه بیشتر در مناطق غرب ایران است. دو درخت نر و ماده این گیاه دو نوع گل دارد که در نوع نر گل‌هایی به شکل سنبله‌های آویز و در نوع ماده گل‌هایی به صورت منفرد دوتایی و سه تایی است که پوست آنها رنگ‌زایی دارد. در پوسته زیرین مقدار زیادی ماده رنگی یافت می‌شود و پوست رویی ماده سرخ رنگ کدر دارد.
۹) روناس:
یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین ماده‌های رنگی قرمز است که با عمر طولانی در اکثر مناطق ایران می‌روید. قسمت اصلی رنگ‌دهی آن در ریشه گیاه است و بهترین نوع این گیاه در دو سالگی آن است که رنگ قرمز روشن و یا روناسی از آن به دست می‌آید.
۱۰) زعفران:
این گیاه به علت عطر و طعم خاصی که دارد بیشتر مصرف خوراکی و پزشکی دارد و به‌علت گرانی و کمیابی کمتر در رنگرزی استفاده می‌شود. در گذشته پارچه نفیس ابریشمی را با زعفران رنگ می‌کردند و از زعفران بهترین رنگ‌های زرد و زرد طلایی به دست می‌آید.
۱۱) سماق:
گیاه خوراکی است که دربرگ و جوانه‌های نورس آن مقدار زیادی ماده مازوجی (تانن) وجود دارد که از این گیاه رنگ‌های خرمایی و قهوه‌ای سیر به دست می‌آید و از کلیه قسمت‌های گیاه نظیر جوانه، پوسته و ریشه آن می‌توان استفاده کرد.
۱۲) شیرین بیان:
‌گیاهی خوراکی و دارویی است که درجنوب اروپا و شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیا می‌روید. گل‌های بنفش و آبی دارد و ریشه آن چوبی بوده و پوست آن به رنگ قهوه‌ای سیر است.
۱۳) پوست گردو:
درخت گردو تقریبا در تمام نقاط معتدل و شمال ایران می‌روید.ماده رنگ‌زایی در پوست آن یافت می‌شود و چون مقدار زیادی ماده مازوجی (تانن) در آن وجود دارد در رنگرزی نیاز به دندانه ندارد و از آن‌ رنگ‌های قهوه‌ای سیر و خاکستری و حتی مشکی به دست می‌آید.
۱۴) زرشک وحشی:
این گیاه در هندوستان مصرف خوراکی دارد و در مناطق معتدل و سردسیر می‌روید. گل‌های آن پنج کاسبرگ و پنج گلبرگ دارد. میوه آن بدون هسته بوده و تنها ماده رنگی طبیعی بازیک (جوهری)است که تاکنون کشف شده است. محلول رنگ این گیاه در برابر کلر زرد شفاف می‌شود و ماده رنگ‌زایی آن در ریشه گیاه یافت می‌شود.
۱۵) گل زرد:
این گیاه بیشتر در خراسان می‌روید که بعضا گل آن را با زعفران مخلوط می‌کنند و به‌عنوان زعفران به فروش می‌رسد و از آن رنگ زرد حاصل می‌گردد.
۱۶) توت:
درخت توت در مناطق معتدل و گرم می‌روید که میوه آن مصرف خوراکی دارد و برگ‌های آن ماده رنگ‌زایی دارد و میزان رنگ‌دهی آن کم است و از آن رنگ سبز مغز پسته‌ای حاصل می‌گردد.
۱۷) هلیله:
این گیاه به صورت هلیله زرد و هلیله سیاه وجود دارد و در ایران بیشتر در منطقه سیستان و بلوچستان می‌روید. هلیله زرد مواد مازوجی فراوان دارد و با زاج سفید در رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و هلیله سیاه از رنگ آن انواع رنگ‌های خاکستری حاصل می‌شود.
۱۸) گلرنگ:
گلرنگ یا کافشه گیاهی طبی است و مواد رنگ‌زایی آن‌ در گل گیاه یافت می‌شود و از آن رنگ‌های زرد، نارنجی و قهوه‌ای روشن به دست می‌آید.
۱۹) سرخس وحشی:‌
این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و ماده رنگ‌زایی آن در سر شاخه‌های گیاه یافت می‌شود و از آن رنگ سبز متمایل به زرد و خاکستری به دست می‌آید (رنگ سبز مایل به زرد با رعایت نسبت مواد دندانه بستگی خواهد داشت.)
۲۰) انار وحشی:
درخت انار در جنگل‌ها به صورت خودرو می‌روید و بیشتر از انار معمولی ماده مازوجی (تانن) دارد و از رنگ‌های کرم زرد تیره نخودی و قهوه‌ای به دست می‌آید.
۲) رنگ‌های حیوانی:
از حشره‌ای به نام قرمزدانه جهت رنگ‌های لاکی و روناسی استفاده می‌شود. این حشره بر روی شاخه و برگ درختان انجیر و درخت بلوط زندگی می‌کنند و شکل ظاهری آن شبیه کفش‌دوزک است و غذایش شیره گیاهان می‌باشد. این حشره تخم‌گذار بوده و بسیار بدبو می‌باشد که انواع گوناگون دارد.
۳) رنگ‌های معدنی:
این مواد املاح فلزات معدنی هستند که در آب قابل حل شدن بوده و به دو دسته تقسیم می‌شوند. رنگ‌های معدنی بی‌رنگ و رنگ‌های معدنی رنگی.
ب)‌رنگ‌های شیمیایی یا مصنوعی:
حدود صد سال پیش دانشمندی به نام پرکین اولین رنگ‌ مصنوعی را از تقطیر ذغال سنگ به دست آورد که بعدها با تنوع و گسترش تولیدات رنگ مصنوعی این رنگ‌ها جای خود را در بازار مصرف باز کردند و انواع مختلف دارند.
● انواع رنگ‌های شیمیایی
۱) رنگ‌های شیمیایی بازیک یا جوهری:
این رنگ‌ها دارای ثبات نبوده و از کیفیت خوبی برخوردار نیستند.
۲) رنگ‌های شیمیایی که از ثبات مناسب و قابل قبولی برخوردار هستند به چند دسته تقسیم می‌شوند؛
الف) رنگ‌های اسیدی:
این رنگ‌ها اسید قوی دارند و شامل رنگ‌های میلنیک و سوپر میلینک می‌باشند.
ب) رنگ‌های متالیک:
این دسته از رنگ‌ها به خاطر عامل فلزی در داخل مولکول رنگی دارای ثبات فوق‌العاده‌ای بوده و به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ رنگ‌های پره متالیز نوع یک، رنگ‌های پره متالیز نوع دو، رنگ‌های پره متالیز دی‌اکتیو.
۳) رنگ‌های خمی:
این رنگ‌ها دارای ثبات خوبی بوده ولی کاربرد آن بسیار مشکل و عدم توجه به‌کارگیری صحیح باعث پوسیدگی الیاف رنگ شده خواهد شد.
۴) ری‌آکتیو: این رنگها دارای شفافیت و ثبات خوبی بوده و از سرعت جذب بالای برخوردار است.
۵) رنگ‌های گوگردی:
این رنگ‌ها از ذوب ترکیبات آلی با سولفید سدیم حاصل می‌شود، قدرت رنگی کمی دارد و با قیمت ارزان در بازار عرضه می‌شود.
۶) دندانه‌ها:
رنگ‌های واسطه هستند که محیط را برای رنگ الیاف آماده می‌سازد و موجب می‌گردد که ثبات و شفافیت رنگ بیشتر گردد و قریب به اتفاق کلیه رنگ‌ها نیاز به دندانه‌ها دارند مگر گیاهانی که از ماده مازوجی (تانن) فراوانی برخوردار باشند که چند نوع دندانه را که کاربرد بیشتر دارد ذکر می‌کنیم؛ زاج سفید نمک مضاعف آلومینیوم و املاح آلومینیوم و زاج سیاه سولفات آهن و بیکرومات سدیم و بیکرومات پتاسیم و کروم شیرین و ترش قلع و نیکل و کبالت.

شمس‌الله قبادی

منبع : روزنامه رسالت