روزنامه نگاری اسلامی

مطبوعات مؤلفه‏ای مهم و اساسی در فرهنگ جامعه‏های کنونی محسوب می‏شوند به طوری که کارآیی و تأثیرگذاری آنها در شکل‏گیری آراء و عقاید و ایجاد جریانهای فکری بر کسی پوشیده نیست. نشریات، نمایشگاهی از تولیدات فکری و فرهنگی متفکران و نخبگان هر جامعه است که در آینه آن می‏توان بسیاری از تحولاتِ پیدا و پنهان را نگریست. بی جهت نیست که گفته‏اند مطبوعات، آینه زمان خویش هستند. تحرک، پویندگی یا جمود و انحطاط جامعه را در رخسار نشریات می‏توان مشاهده کرد.
از سوی دیگر بعضی از مطالبی که در نشریات درج می‏شود، هیچ‏گاه در کتابها نمی‏آید. به عبارت دیگر آخرین دستاوردها و تجربه‏های اندیشمندان در مجلات و روزنامه‏ها مطرح می‏شود.
یکی از وظایف پارسا اطلاع‏رسانی در عرصه مطبوعات اسلامی در سراسر جهان است. تمامی مقالات و نشریات از ابتدای چاپ هر‏یک تا کنون، در دستور کار قرار گرفته است و افرادی مجرّب به گردآوری اطلاعات مقالات و گزارش‏ها و سپس چکیده‏نگاری آنها مشغول می‏باشند.
مقاله حاضر، تاریخچه‏ای از نشریه‏نگاری مسلمانان را ارائه کرده است و در بر دارنده اطلاعات مفیدی در باره مطبوعات اسلامی است؛ البته ارائه همه اطلاعات و عرضه تحلیلی داده‏ها از زوایای مختلف را نمی‏توان از آن انتظار داشت.
● نشریات اسلامی بر دو گونه‏اند
▪ روزنامه‏ها (در زبان عربی "جریده" یا "صحیفه"، در زبان ترکی "گازت" و در زبان فارسی "روزنامه") و مجلات عمومی که بخشهایی خاص یا سرمقاله آنها به اسلام و موضوعات اسلامی اختصاص دارد.
▪مجلات و روزنامه‏هایی که تقریباً تمامی بحثهای مندرج در آنها در باره اسلام است. دسته دوم ممکن است دارای مجوز نشر باشند و یا به صورت مخفیانه انتشار یابند.
روزنامه‏نگاری عربی به لحاظ شهرت و تعداد خوانندگان، مهم‏ترین نوع روزنامه‏نگاری اسلامی است. وظیفه رسانه‏های گروهی در جهان عربْ رساندن اخبار و اطلاعات مورد علاقه عموم، تحلیل و تفسیر وقایع، تقویت هنجارهای اجتماعی، آگاهی‏بخشی فرهنگی به وسیله چاپ اطلاعات در باره فرهنگ و اجتماع و بیان خدمات و پیشرفتهای تجاری و بالاخره سرگرمی مردم می‏باشد.
اولین روزنامه در کشور مصر بعد از تجاوز ناپلئون در سال ۱۷۹۸ توسط خود وی به چاپ رسید. این نشریه زیر عنوان Courier de L&#۰۳۹; Egypte (پُست مصر) به اطلاع‏رسانی و پشتیبانی روحی نیروهای اعزامی فرانسه می‏پرداخت.
در تاریخ ۲۰ نوامبر ۱۸۲۸ اولین نسخه ترکی ـ عربی به نام الوقایع المصریهٔ (حوادث مصر) در قاهره منتشر شد. این روزنامه ویژه دولت مصر بود و توسط محمد علی چاپ و اداره می‏شد. Cevaib (پیغام) در سال ۱۸۶۰ در ترکیه منتشر شد. در بیروتْ حدیقهٔ الأخبار (بوستان اخبار) در سال ۱۸۵۸ شروع به انتشار کرد و در پی آن مجلات عربی از سال ۱۸۸۴ با انتشار ماهنامه العروهٔ الوثقی توسط جمال ‏الدین افغانی و محمد عبده ـ که در پاریس در تبعید زندگی می‏کردند ـ گسترش یافت. به دنبال آن ماهنامه الأزهر در ۱۸۸۹ بیرون آمد.
توسعه رسانه‏های چاپی عربی متأثر از زمینه‏هایی چون ضعف اقتصادی و عوامل دست و پا گیر سیاسی و فرهنگی بوده‏ است.
● مهم‏ترین روزنامه‏هایی که امروزه در جهان عرب منتشر می‏شوند، عبارت‏اند از:
▪مصر: روزنامه‏های دولتی الأهرام (اهرام), الأخبار (اخبار) و الجمهوریهٔ (جمهوری) و مجلات غیر دولتی الوفد (نمایندگان) و الشعب (مردم).
▪ لبنان ـ النّهار (روز) و الأنوار (نورها).
▪ عربستان ـ الشرق الأوسط (خاور میانه) و الحیاهٔ (زندگی).
▪ کویت ـ الأنباء (خبرها) و القبس (مشعل).
▪ مغرب ـ العلم (پرچم).
▪ اردن ـ الرأی (عقیده) و الدُّستور (قانون اساسی).
▪ تونس ـ الصّباح (صبح).
هر روزنامه‏ای بدون تردید در بر دارندهٔ موضوعاتی پیرامون منطقه خود و بازتابی از اوضاع و احوال همان منطقه است. بسیاری از مقالات دارای پیام سیاسی در قالب تحلیل‏ها، سرمقاله‏ها و گزارش سیاسی در بارهٔ وقایع جاری است. بعضی از روزنامه‏‏های عربی زبان مانند الأهرام، الشرق الأوسط و الحیاهٔ در سطح جهانی توزیع می‏شوند. این روزنامه‏ها سعی دارند، اطلاعات و دیدگاههای خود را به انبوه مخاطبانشان در سرتاسر جهان منتقل کنند. در این نشریات، درگیری‏ها و منازعاتی، هم بین روزنامه‏های دولتی و مخالف و هم بر سر کنترل خصوصی یا دولتی بر آنها وجود داشته است.
در اروپا چندین نشریه اسلامی وجود دارد. الغرباء (غریبه‏ها) ماهنامه‏ای بود که در سال ۱۹۷۲ به وسیله انجمن دانشجویان مسلمان در لندن منتشر شد.
النذیر (هشدار) اولین بار در سال ۱۹۷۹ به وسیله انجمن برادری مسلمانان ( اخوان المسلمین) منتشر شد؛ بعلاوه مرکز اسلامی لندن ماهنامه الطلیعه (طلیعه) را ازسال ۱۹۸۳ چاپ می‏کرد. هر یک از این روزنامه‏ها از منظر خاصی به مسائل مسلمانان می‏پردازند.
در آلمان مجله العالم الإسلامی (جهان اسلام) اولین‏ بار درسال ۱۹۱۳ منتشر شد و پس از آن لوای اسلام (پرچم اسلام) در سال ۱۹۲۱ انتشار یافت. در ژنو العروهٔ الوثقی (پیوند استوار) در سال ۱۹۲۱ به صورت فصلنامه منتشر گردید.
درسال ۱۹۸۲ صوت العُروبهٔ (صدای عرب) در بروکسل چاپ می‏شد. در وین ماهنامه الکلمهٔ الطیبهٔ (کلام پاک) توسط اتحاد اسلامی که متأثر از یک سازمان محافظه‏کار اسلامی به نام الشوقیون بود، منتشر گردید. در وین ماهنامه أسلافنا (نیاکان ما) به وسیله مرکز اسلامی وین در ۱۹۹۱ منتشر شد. انجمن موقوفات دینی در هلند، الأسرهٔ (خانواده) را عرضه کرد.
الانسان به صورت دوماهانه در سال ۱۹۹۰ در فرانسه چاپ می‏شد. در مالت چندین نشریه اسلامی از جمله رسالهٔ الجهاد (پیام جهاد) اولین بار درسال ۱۹۸۲ منتشر شد و مستقبل العالم الإسلامی (آینده جهان اسلام) فصلنامه‏ای بود که چاپ آن از سال ۱۹۹۱ در مرکز اسلامی دانشجویان شروع شد و موضوعات عمده آن مسائل اجتماعی جهان اسلام بود.
روزنامه‏ها و مجلات مسلمانان ترک زبان فقط محدود به کشور ترکیه نبود؛ بلکه در جمهوری‏های مسلمان‏نشین اتحاد شوروی سابق نیز منتشر می‏شد. مطبوعات ترکیه به لحاظ تاریخی نفــوذ بسـیار زیادی در جهان اســـلام داشــته‏اند. درسال ۱۸۳۱ روزنامـه رســـمـی Le Moniteur Ottoman در استانبول منتشر شد. توسعه مطبوعات ترکیه از عوامل شورش در پایان دوران امپراطوری عثمانی بود. از آن پس روزنامه‏نگاری در آن کشور به صورت بی‏ سابقه‏ای احیا شد. امروزه جدی‏ترین و با نفوذ‏ترین مطبوعات ترکیه ملیت و جمهوریت است.
روزنامه‏های اسلامی در جمهوری‏های آسیای مرکزی شوروی سابق به تازگی گسترش یافته‏اند. این گسترش با تلاش دو نفر به نام‏های اسماعیل بای قاسپرینسکی و احمد بای آقایف آغاز گردیده است. قبل از همه ترکمن ( نشریه تاتاری) در سال ۱۸۷۹ بنیان نهاده شد و هنوز هم منتشر می‏‏شود. احمد بای آقایف مجله ارشاد (هدایت) را در باکو بنیان گذاشت و در سال ۱۹۰۶ جان ایل بارودی, الدین و الأدب را منتشر کرد. مطبوعاتی که به موضوعات اسلامی تعلق خاطر داشتند همان گونه که به عربی یا روسی انتشار می‏یافتند، به زبانهای محلی منتشر و چاپ می‏گردیدند.
روزنامه‏های زیادی مانند ایران و شرف به صورت نامنظم از اوایل سده نوزدهم در ایران منتشر می‏شد. و تمجید شاهزادگان و پادشاهان را در پی داشت. نیاز به مجوّز برای نشریات پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، تصویب شد. اما این امر مانع از انتشار مقالات انتقادی سیاستمداران نگردید. در گذشته روزنامه‏های اسلامی زیادی مانند المجالس (شوراها) در تهران از سال ۱۹۰۶ و صور اسرافیل چاپ می‏شدند. صور اسرافیل شمارگان (تیراژ) وسیعی داشت.
تاریخ مجلات اسلامی در شبه قاره هند به سال ۱۸۶۶ بر می‏گردد و آن زمانی است که سر سید احمدخان قدیم‏ترین نشریه هند به نامAligarh Institute Gazette (روزنامه رسمی مؤسسه علیگره) را پایه‏گذاری کرد و همه زندگی‏‏اش در راه تهیه این نشریه و درج مقالاتی در باره سیاست و مسائل اجتماعی مسلمانان گذشت.
دو مجله مهم یکی الوطن (میهن) در لاهور به وسیله مولای انشاء الله و دیگری البشیر (پیام آور) توسط مولای بشیر الدین منتشر گردید. هم‏اکنون چندین مجله انگلیسی زبان که به موضـوعات اسـلامی می‏پردازنـد، مثـــل Panjab Observer (شاهد پنجاب) در لاهور چـاپ مـــی‏شود. نشــــریــه The Moslem Chronicle و Comrade در کلـکـته و The Mohammadan در مدرس (Madras) منتشر می‏‏گردد.
مجلات دوره‏ای دیگری نیز که شامل موضوعات اسلامی هستند به زبان اردو چاپ می‏شوند. مجله بسیار مشهور اردو زبان به نام تهذیب نسوان (اخلاقیات زنان) به صورت هفته‏نامه در لاهور به چاپ می‏رسد.
در پاکستان نزدیک به ۱۲۵ روزنامه منتشر می‏شود که بیشتر آنها به زبان اردو هستند و تعداد قابل ملاحظه‏ای نیز به زبان انگلیسی چاپ می‏شوند. پوشش خبری این روزنامه‏ها نسبتاً عالی است. مهم‏ترین روزنامه‏های اردو زبانْ روزنامه جنگ، روزنامه لیبرال حریت، روزنامه‏های دولتی امروز و مشرق، و روزنامه‏های محافظه‏کار جسارت و نوای وقف هستند.
پر نفوذترین روزنامه انگلیسی زبان، روزنامه دولتی پاکستان تایمز[۲]می‏باشد. روزنامه اخبار‏ جهان و تکبیر، روزنامه‏های خبری بسیار مشهوری هستند.
در سنگاپور دو مجله عربی ‏زبان به صورت هفته‏نامه به نام‏های الإمام (رهبر) و الإصلاح (اصلاح) منتشر می‏شود. مجله الإصلاح اولین بار در سال ۱۹۱۲ به چاپ رسید. در چین بیش از یکصد روزنامه و مجله برای مسلمانان منتشر می‏گردد. بیشتر آنها به زبان چینی و تعدادی از آنها به عربی، ژاپنی و انگلیسی منتشر می‏شوند. مطالب آنها در ارتباط با موضوعات اسلامی و مشکلات جاری مسلمانان است. بیشتر آنها در شانگهای، کانتن و هنگ‏کنگ چاپ می‏شوند.
Uhowa (اهواء) مهم‏ترین مجله اسلامی است که در سال ۱۹۲۹ شروع به انتشار کرد. اگر چه تعداد مسلمانان در ژاپن نسبتاً کم است، با این حال چندین نشریه اسلامی در این کشور منتشر می‏شود. مهم‏ترینِ این مجلات Chukontu-Gibo (مجله خاور میانه) است، که به صورت ماهیانه توسط وزارت خارجه به چاپ می‏رسد و مجله Arabo (اعراب) که به مردم عرب زبان و کشورهای عربی می‏پردازد.
در آمریکای شمالی گسترش روزنامه‏ها ومجلات به وسیله لبنانی‏ها و سوری‏ها آغاز گردید؛ آنها افرادی بودند که در اوایل قرن بیستم به آمریکا مهاجرت کرده بودند. مهم‏ترینِ این مطبوعاتْ امروزه، روزنامه دو زبانه هفتگی صَدَی الوطن یا اخبار آمریکائیان عرب می‏باشد. موضوعات آن عمدتاً مسائل اسلامی از دیدگاه شیعه است. این روزنامه در دیربون و میشیگان با کمکهای مالی زیادی که از خارج از کشور دریافت می‏کند، منتشر می‏شود. الرّایهٔ (پرچم) روزنامه دو زبانه عمومی دیگری است که در فیلادلفیا به چاپ می‏رسد.

فصلنامه کتابهای اسلامی
حسین امین
ترجمه : علی نصر
مآخذ:
۱. هارتمن, ویلیام, الجریدهٔ و الصحافهٔ عند المسلمین, بیروت, ۱۹۸۴ م.
۲. موسوعهٔ: الصحافهٔ العربیهٔ الاسلامیهٔ, لیبیا، ۱۹۹۱ م.
۳. وحدان, محمد, الصحافهٔ الاسلامیهٔ فی أربا، پایان‏نامه دکتری، دانشگاه الأزهر، ۱۹۹۴م.
۴. Drost, Harry. The World’s News Media. New York , ۱۹۹۲.
۵. Merrill, John C. Global Journalism. New York , ۱۹۸۳.
۶. Napoli, James, and Hussein Y. Amin. “Press Freedom in Egypt” In Communication and Press in Africa. Edited by William Jong Ebot and Festus Eribo. Boulder , ۱۹۹۴.
۷. Rough William A. The Arab Press. Syracuse , N.Y. , ۱۹۷۹. See p.۱-۸.
یادداشت
۱. این مقاله زیر عنوان «Newspapers and Magazines» در دائرهٔ المعارف جهان اسلام منتشر شده است.
۲. Pakistan Times