جایگاه لرزان آمریکا در آسیای مرکزی

اكنون كه آمریكا از پایگاه نظامی خود در ازبكستان اخراج شده، روابط آن با كشورهای آسیای مركزی، اهمیت ویژه ای برای دولت «جورج بوش» رئیس جمهوری آمریكا پیدا كرده است. روابط میان آمریكا و ازبكستان اخیراً بسیار ضعیف شده است، به طوری كه رایس در سفر خود به قزاقستان، قرقیزستان و تاجیكستان رفت، اما از ازبكستان دیدار نكرد.با این حال، رایس اظهار داشت كه ازبكستان به كلی از اتفاقات آسیای مركزی كنار مانده است. اظهارات وی پایانی بود بر بخش اخیر روابط آمریكا و ازبكستان. آمریكا با از دست دادن پایگاه نظامی خود در ازبكستان، به سرعت به تكاپو افتاده است تا مانع از كاهش نفوذ خود در آسیای مركزی شود. قرقیزستان چندی پیش اعلام كرد كه آمریكا می تواند پایگاه هوایی خود در فرودگاه «مناس» را حفظ كند. بنابراین به نظر می رسد كه آمریكا در رسیدن به بخشی از اهداف خود موفق بوده است. با این حال، اگر اوضاع افغانستان به ثبات برسد، احتمالاً درخواستها و فشارها برای خروج آمریكا از آسیای مركزی فزونی می یابد.
پایان نفوذ واشنگتن در ازبكستان
پس از رخدادهای ۱۱سپتامبر،۲۰۰۱ تاشكند به واشنگتن اجازه داد تا از پایگاه هوایی «كارشی - خان آباد» در جنوب شرقی ازبكستان استفاده كند. در آن هنگام، روابط آمریكا و ازبكستان به مرحله ای بالا رسید كه این امر فدراسیون روسیه را نگران كرد، چرا كه مسكو می دید كه دشمن سابق خود در دوران جنگ سرد به درون حوزه نفوذ سنتی آن خزیده است. علاوه بر این، آمریكا نه تنها حقوق استفاده از پایگاه نظامی در ازبكستان را به دست آورد، بلكه حقوق اساسی بهره گیری از پایگاه هوایی مناس در قرقیزستان را نیز از آن خود كرد. روسیه نتوانست برای ممانعت از حضور آمریكا در این كشورها كار چندانی از پیش ببرد.با این وجود، زمانی كه تهاجم به افغانستان پایان یافت و این كشور به سمت ثبات پیش رفت، سیاستگذاران واشنگتن پیشنهاد دادند كه با كشورهای آسیای مركزی كه به دلیل داشتن حكومتهای اقتدارگرا و سركوب جنبش های مخالف، به راحتی در معرض بی ثباتی قرار می گیرند، روابط مثبتی برقرار شود. سرانجام این سیاستگذاران چنین نتیجه گیری كردند كه رژیم ازبكستان به رهبری پرزیدنت «اسلام كریم اف» در طولانی مدت با ثبات نخواهد بود. بنابراین بهتر آن است كه این رژیم را به خاطر نقض حقوق بشر تحت فشار قرار داده و از مخالفان آن حمایت كرد. بنابراین مسأله، آمریكا در سال۲۰۰۴ كمكهای خود به ازبكستان را به بهانه نقض حقوق بشر قطع كرد.توأم شدن لغو این كمكها با اتفاقات مارس،۲۰۰۵ كه به سقوط دولت قرقیزستان انجامید، نگرانی های آشكاری را در «تاشكند» به وجود آورد چرا كه آن را با نیروهای انقلابی مواجه می كرد. تاشكند دریافته بود كه دخالت آمریكا در ازبكستان می تواند باعث بی ثباتی دولت اقتدارگرای كریم اف شود.
واسطه سقوط این دولت زمانی پدیدار شد كه كریم اف در ۱۳مه۲۰۰۵ یك شورش در شهر اندیجان را سركوب كرد. مسكو در كنار تاشكند ماند اما ایالات متحده آمریكا و اتحادیه اروپا خواستار رسیدگی به این قضیه شدند. اندكی بیش از یك ماه پس از این اعتراض ها، تاشكند پرواز هواپیماهای آمریكایی در خارج از كارشی - خان آباد را محدود كرد. سپس در ۲۹جولای، تاشكند بر آن شد كه آمریكا را از پایگاههای خود بیرون براند و برای این منظور، تا ژانویه۲۰۰۶ به آمریكا فرصت داد. در اوایل ماه اكتبر، سنای آمریكا برای تلافی این اقدام آمریكا به عدم پرداخت بدهی ۲۳میلیون دلاری، كه پنتاگون باید به دلیل استفاده از پایگاهای نظامی به ازبكستان می داد، رأی داد. اكنون هر دو كشور مواضع خود را در قبال یكدیگر سخت تر كرده اند و انتظار نمی رود كه در آینده قابل پیش بینی روابط آنها بهبود یابد. رایس در ماه اكتبر از سفر به ازبكستان امتناع ورزید، اما ازبكستان به همراه روسیه به تمرین های نظامی بیشتری روی آورده است. همچنین تاشكند اخیراً در صحبت از روابط خود با مسكو لحن مثبت تری به كار می برد.البته، مسكو خوشحال است كه بار دیگر ازبكستان را در حیاط خلوت خود می بیند. بنابراین سیاستی اتخاذ خواهد كرد كه كنترل كریم اف بر ازبكستان را حفظ كند و در تلاش برای نفوذ در آسیای مركزی، این كشور را در سوی خود داشته باشد.» «سرگی ایوانف» وزیر دفاع روسیه اخیراً پس از تمرین نظامی روسیه و ازبكستان گفت: «این نباید آخرین تمرین نظامی مشترك روسیه و ازبكستان باشد. اینگونه تمرین ها باید به طور مرتب انجام گیرد و به بخشی جدایی ناپذیر از همكاریهای نظامی ما مبدل شود.» «سرگی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه نیز به سهم خود از ازبكستان حمایت كرد و اتحادیه اروپا را به خاطر اعمال تحریم علیه ازبكستان مورد سرزنش قرار داد و اظهار داشت كه این تحریم ها تأثیرات اندكی خواهد داشت. وی گفت: «این تحریم ها فقط ابزارهای سیاسی ساده هستند كه مؤثر نبودن آنها در عراق و سایر مناطق نمایان شده است.»
حفظ پایگاه هوایی مناس در قرقیزستان
از دست رفتن ازبكستان، پتانسیل آن را داشت كه قابلیت های عملیاتی آمریكا در افغانستان و منطقه را با مشكل مواجه كند. اما ظاهراً واشنگتن خود را از خلل رسیدن به نفوذش در امان نگه داشته است، زیرا دولت جدید قرقیزستان تضمین داده است كه آمریكا می تواند پایگاه هوایی خود در فرودگاه مناس را حفظ كند. «قربان بیگ آقایف» رئیس جمهوری جدید قرقیزستان در ۱۱اكتبر۲۰۰۵ به همراه رایس، بیانیه مشتركی را امضا كرد كه در آن آمده است: «ما از حضور نیروهای ائتلاف در جمهوری قرقیزستان، تا زمان پایان مبارزه علیه تروریسم در افغانستان حمایت می كنیم.»باقی اف در جولای ۲۰۰۵ پس از انقلابی كه به پایان حكومت طولانی عسگر آقایف انجامید، به قدرت رسید. وی در میان سه ابر قدرت آمریكا، چین و روسیه در پی كسب توازن است. در حال حاضر، بیشكك میزبان پایگاههای نظامی روسیه و آمریكاست و برنامه هایی نیز برای میزبانی یك پایگاه جدید نیروهای چینی دارد. بیشكك در حال پیگیری شیوه ای از سیاست خارجی است كه بر مبنای آن تلاش می كند كه از هر ۳قدرت بهره مند شود و در عین حال، با بهره گیری از توازن میان آنها استقلال خود را حفظ كند. علت موفقیت این سیاست در آن است كه اگر قدرتی فشار بیشتری بر قرقیزستان وارد آورد، بیشكك می تواند بر ۲قدرت دیگر تكیه كند و نفوذ كشوری كه متوسل به فشار شده است، كاهش دهد.رایس در كنفرانس مطبوعاتی گفته بود: «مهم این است كه قرقیزستان روابط دوستانه ای با همسایگان خود برقرار كند و دلیلی ندارد كه از میان روسیه و آمریكا دست به انتخاب بزند.» رهبران روسیه نیز اظهارات مشابهی را بیان داشته اند. اما هنگامی كه آمریكا انتظار نداشت كه بیشكك پایگاه هوایی روسیه را تعطیل كند، مسكو امیدوار بودكه بیشكك با خارج كردن آمریكا از مناس موافقت كند. با این همه، قرقیزستان با امضای اعلامیه مشترك سازمان همكاریهای شانگهای (sco) از آمریكا خواست تا منطقه را ترك كند. اما پس از آن از این اعلامیه عدول كرد و اجازه داد كه پایگاه آمریكا حفظ شود.این در حالی است كه مسكو تلاش می كند در قبال بیشكك افراط نكند، زیرا وخیم شدن روابط با روسیه، موجب گرایش بیشتر قرقیزستان به اردوگاه آمریكا می شود.
تاجیكستان رها از فشارها
رایس در دیدار با «امامعلی رحمان اف» رئیس جمهور تاجیكستان اطمینان داد: «ما قصد ایجاد پایگاه نظامی در تاجیكستان نداریم. ما نمی خواهیم حضور نظامی خود را در همه جا افزایش دهیم، بلكه می خواهیم پایگاههای نظامی مان را در سراسر دنیا كاهش دهیم».این اظهارات رایس برای تاجیكستان ، كه مایل به رجحان دادن آمریكا یا روسیه بر دیگری نیست، آرامش بخش است.روسیه نقش مهمی را در تاجیكستان ایفا می كند، به گونه ای كه تلاش دارد مانع از فعالیت های تروریسم در بی ثابتی دولت «دوشنبه» شود. روسیه همچنان بخشی از نیروهای خود را در تاجیكستان دارد ودر حفاظت از مرز مشترك تاجیكستان با افغانستان به تاجیك ها كمك می كند. علاوه بر این، روسیه روز ۷ اكتبر ، اعلام كردكه درخارج از پایتخت تاجیكستان، یك پایگاه هوایی جدید احداث خواهد كرد. روسیه با هدف حمایت از منافع خود در جمهوری سابق اتحاد شوروی دست به این كار می زند.«دوشنبه» از آمریكا و اتحادیه اروپا خواسته است كه برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر از افغانستان به اروپا، كمك های تكنیكی در اختیار آن قرار دهند، اما این مسأله باعث نشده است كه در روابط قوی تاجیكستان با روسیه خللی وارد شود.قزاقستان الگویی منطقه ای
رایس در سفر خود به آسیای مركزی از قزاقستان نیز دیدن كرد. «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهوری قزاقستان از قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ بر این كشور حكومت رانده است. با وجود حكومت طولانی نظربایف، رایس وی را یك اصلاح طلب خواند. او گفت: «دولت نظربایف شانس آن را دارد كه هم از نظر اصلاحات اقتصادی و هم از لحاظ اصلاحات سیاسی به رهبری واقعی در آسیای مركزی مبدل شود.قزاقستان پس از اوكراین و لتونی، سومین كشور را از جمهوریهای سابق اتحاد شوروی است كه بیشترین اقلیت روسی را در خود جای داده است. بنا بر این واقعیت، قزاقستان از آغاز استقلال خود مجبور بوده است كه حقوق این اقلیت بزرگ را رعایت كند. از دهه ۱۹۲۰ به بعد، همین اقلیت روسی بود كه نهادهای زیرساختی، صنعتی و علمی در قزاقستان را بنیاد نهاد. قزاق ها در امور جمهوری خود نقش كوچكی دارند، اما روس های قزاقستان در همه زمینه به بخشی جدایی ناپذیر تبدیل شده اند. به همین دلیل است كه گفته می شود نظربایف در برخورد با اقلیت های قومی یكی از بهترین نمونه های قابل توجه در میان جمهوریهای سابق اتحاد شوروی است.قزاقستان در برابر جمعیت روس خود عرصه ای برای هنرنمایی ندارد. این كشور به لحاظ پیوندهای قومی و صنعتی به روسیه وابسته است ودر اتحادشوروی سابق یكی از قابل اعتمادترین شركای روسیه بود.از آنجا كه جامعه روسی قزاقستان مخالفت علنی با حكومت نظربایف ندارد، «آستانه» نیازی به توسل به تاكتیك های خشن در برابر آنان احساس نكرده است.
قزاقستان ضمن داشتن روابط رو به رشد و پرثمر با مسكو، توانسته است روابط بین المللی خود را، به ویژه در بخش انرژی تنوع بخشد. با وجودی كه نفت و گاز قزاقستان در سیستم خط لوله روسیه جریان پیدا می كند، این كشور قادر است انرژی خود را به آن دسته از شركای خارجی كه در انتقال انرژی نیازی به مسكو ندارند، صادر كند. قزاقستان اخیراً وارد پروژه خط لوله «باكو - تفلیس - جیحان» شده وچندین شركت انرژی بزرگ آمریكایی و غربی با همكاری شركتهای محلی، استخراج نفت و گاز در این كشور را آغاز كرده اند.
در عین حال، هندوچین نیز سرگرم توافقاتی برای انتقال نفت وگاز از قزاقستان هستند. قزاقستان یكی از بزرگترین ذخایر انرژی در منطقه دریای خزر است و آمریكا این منطقه را دارای نقشی حیاتی در منافع ملی خود می داند. حفظ ثبات در كشور مهم و بزرگ قزاقستان اهمیتی حیاتی برای جریان غیرمنقطع انرژی دارد و آمریكا مایل است روابط فعلی خود با این كشور را حفظ كند. اما این در حالی است كه آستانه روز به روز به روسیه نزدیك می شود.
همگرایی آسیای مركزی با روسیه
آنچه كه بیش از هر چیزی آمریكار ا خشنود می كند، ایجاد سازمانی در آسیای مركزی است كه روسیه و چین در آن حضور نداشته باشند. چنین سازمانی، گروهی سیاسی و اقتصادی خواهد بود كه بتواند جایگزین SCO و جامعه اقتصادی اوراسیا (EEC) شود. آمریكا مایل است كه در این سازمان، افغانستان حاضر باشد. سازمان مورد نظر آمریكا، مركب از افغانستان، تاجیكستان، قرقیزستان و قزاقستان است.احتمال موفقیت چنین سازمانی مورد تردید است، زیرا ازبكستان در آن جایی ندارد و قرقیزستان، قزاقستان و تاجیكستان آن را عاملی برای برانگیختن خشم روسیه می دانند و تمایلی برای تحقق آن نخواهند داشت.از آنجا كه احتمال ایجاد این سازمان مطلوب آمریكا غیرمحتمل است، واشنگتن خواهدكوشید تا به روابط دو جانبه خود با هر یك از كشورهای این منطقه ادامه دهد.این استراتژی به منظور تضعیف SCO و EEC طراحی می شود و براساس آن، آمریكا هر یك از این كشورها را تحت فشار قرار می دهد تا مطابق خواسته های واشنگتن سیاست خارجی خود را تعدیل كنند.نگرانی آمریكا از SCO از آن جهت است كه روسیه و چین برای همكاری بهتر با این سازمان، روابط نزدیك تری برقرار می كنند. با وجود آنكه SCO یك بلوك متحد نیست، اما طی سالیان اخیر از لحاظ قدرت و تعداد اعضا پیشرفت های قابل توجهی داشته است. در اجلاس ماه جولای SCO ، كشورهای عضو آن، بیانیه مشتركی علیه منافع آمریكا صادر كردند و علاوه بر این هند، ایران و پاكستان به عنوان اعضای ناظر به این سازمان ملحق شدند.در ماه آگوست، روسیه و چین اولین تمرین نظامی مشترك خود را برگزار كردند. پس از آن، هر دو كشور اعلام كردند كه از اعضای SCO انتظار دارند كه در تمرین های نظامی بعدی شركت كنند. اگر چنین تحولی در چارچوب SCO و نه از طریق روابط كشور با كشور، صورت گیرد، منافع روسیه در آسیای مركزی افزایش می یابد. به طور حتم، چین و روسیه برای تقویت SCO تلاش خواهند كرد و در عین حال، آمریكا خواهد كوشید برای تضعیف این بلوك، بر تفاوتهای آنها تأكید كند.سفر رایس به آسیای مركزی در پرتو از بین رفتن نفوذ آمریكا در آسیای مركزی انجام گرفت. آمریكا برای تداوم عملیات های خود در افغانستان و نظارت بر تحولات منطقه پرانرژی دریای خزر نیازمند دسترسی به آسیای مركزی است. به همین دلیل، استفاده مداوم از پایگاه هوایی مناس در قرقیزستان اهمیت ویژه ای برای آمریكا دارد.افزون بر این، رایس برای آنكه نگرانی ها درباره احتمال بی ثبات ساختن حكومت های آسیای مركزی را كاهش دهد، به رهبران منطقه اطمینان داد كه حكومت آنها را به عنوان حكومت های مشروع شناسایی می كند.وی هنگامی كه از لزوم برقراری دموكراسی و برگزاری انتخابات آزاد صحبت می كرد، اشاره چندانی به جنبش ها و رهبران اپوزیسیون نكرد و در قبال این موضوع، موضع بسیار ملایمی اتخاذ كرد. برای نمونه، رایس گفت: «آمریكا تمام دوستان خود در آسیای مركزی را تشویق می كند كه دست به اصلاحات دموكراتیك بزنند و اگر چنین كنند، روابط پایداری با ایالات متحده خواهند داشت. وی در ادامه اظهار داشت:«هدف ما این نیست كه به دوستان خود اندرز دهیم كه امور خود را به شیوه آمریكایی انجام دهند بلكه ما می خواهیم به شركای خود در آسیای مركزی كمك كنیم تا به ثبات مورد نظر خود برسند.تجارب تاریخی ما به ما آموخته كه ثبات مستلزم مشروعیت و مشروعیت واقعی نیازمند دموكراسی است».
سفر رایس باعث آرامش رهبران آسیای مركزی می شود، اما این امر منجر به دست درازی آمریكا به این منطقه نخواهد شد. واشنگتن به مسكو اطمینان داده است كه آمریكا قصد ایجاد پایگاههای نظامی جدید را در منطقه ندارد و پایگاه آن در قرقیزستان فقط تا زمان تكمیل عملیات ها در افغانستان باقی خواهد بود. این مسأله مورد استقبال روسیه قرار خواهد گرفت. با این حال، روسیه به تلاش های خود برای تقویت SCO ادامه می دهد تا از این طریق، بلوكی قدرتمند را به وجود آورد و مانع از تلاش های آمریكا و اروپا برای دست اندازی به جمهوری های سابق اتحاد شوروی شود.
ترجمه: هرمز برادران

منبع : روزنامه ایران