رویکرد مردم‌محور در پیشگیری از اعتیاد و کاهش تقاضا

طبق گزارش برنامهٔ كنترل موادمخدر در سطح بین‌المللی سازمان ملل متحد ( UNDCP ) در اواخر دههٔ ۱۹۹۰، ۱۸۰ میلیون نفر در سراسر دنیا معادل ۴/۲درصد افراد بالای ۱۵ سال موادمخدر غیرقانونی مصرف كرده‌اند. آمار معتادان جهان در شرق و كشورهای جنوب شرقی آسیا رو به افزایش است. همچنین طبق بررسی الگوهای مصرف موادمخدر در ایران در سال ۱۳۷۷ نزدیك ۸۱ درصد جمعیت مورد مطالعه مصرف كنندهٔ موادمخدر در فاصلهٔ سنی ۲۰ تا ۴۴ سال قرار داشته‌اند. گزاش‌های ستاد مبارزه با موادمخدر حاكی است، علیرغم تشدید مبارزه علیه قاچاق موادمخدر و افزایش مراكز پذیرش و درمان در سطح كشور، آمار مصرف‌كنندگان موادمخدر در ایران روبه افزایش است و سن ورود به اعتیاد نیز كاهش یافته است. شیوع پدیدهٔ اعتیاد ابعاد نگران كننده‌ای به خود گرفته و ذهن انسان را به تفكر واداشته كه چگونه این گرایش به وجود آمده و چگونه می‌توان از گسترش آن پیشگیری كرد.بر اساس آمارهای غیررسمی گفته می‌شود بالغ بر ۲ میلیون معتاد به موادمخدر در كشور وجود دارد. اگر هر معتاد حداقل پنج نفر وابسته (پدر، مادر، همسر و فرزندان) داشته باشد بالغ بر ۱۲ میلیون از جمعیت كشور با معضل خانمانسوز اعتیاد درگیر می‌باشند.عوامل و دلایل گوناگونی در سطوح مختلف فردی، میانی و كلان جامعه و در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موجد و مسبب افزایش این نابهنجاری اجتماعی می‌گردد. مجموعه‌ای از عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی نظیر احساس بی‌قدرتی، بیكاری، گروه‌های دوستی و همسالان، مشاجرات و تنش‌های موجود در خانواده، عوامل تربیتی و اخلاقی، بیكاری، روابط ناسالم اجتماعی، عرضه و ورود موادمخدر، برخی از آسیب‌های اجتماعی دیگر كه مولد گرایش به اعتیاد است، بی‌هویتی فرد و تعارض ارزش‌های جامعه، تضعیف كنترل‌های خانوادگی، احساس خلاء و بی‌پناهی و ... در گرایش افراد به اعتیاد و مصرف موادمخدر نقش دارد.مصرف طولانی مدت موادمخدر موجب نابسامانی در بهداشت و سلامت جسمی و روانی فرد می‌شود كه با ظهور علائم بسیاری از بیمار‌های خطرناك و مزمن همراه است و مشكلات رفتاری ناشی از اعتیاد بیشترین تأثیر منفی را بر زندگی خانوادگی و شغلی فرد می‌گذارد. موادمخدر تنها به فرد مصرف كننده آسیب نمی‌رساند بلكه به افرادی كه با او در تماس می‌باشند نیز آسیب می‌رساند، هزینه‌های فراوانی به جامعه تحمیل می‌‌شود. عوارض ناشی از اعتیاد شامل عوارض فردی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و اقتصادی را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
عوارض و پیامدهای اعتیاد:
۱- عوارض فردی، جسمی و روانی اعتیاد: كاهش وزن ـ اختلالات گوارشی فراوان ـ سوء تغذیه بیماری‌های مزمن تنفسی ـ آسیب‌های عضلانی ـ اختلالات قلبی ـ عروقی ـ اختلالات كبدی و كلیوی ـ‌عفونت‌های خطرناك (ایدزـ هپاتیت ـ كزاز)ـ ناتوانی جنسی و عقیمی ـ سكته‌های قلبی و مغزی ـ اختلال خواب ـ افسردگی ـ اختلالات روانی شدید و پایدار افسردگی ـ اختلالات روانی شدید و پایدار
۲ـ عوارض خانوادگی:
ـ خشــونت در خـانواده، كــودك آزاری، فـرزنـــد آزاری و ....
ـ غفلت و بی‌توجهی به مسایل فرزندان ناشی از بی‌تفاوتی فرد معتاد
ـ‌ مشكلات تحصیلی فرزندان
ـاختلالات روانی، خودكشی و فرار فرزندان
ـ آشفتگی و به هم ریختن بنیان خانواده
ـ ایجاد محدودیت در روابط سالم خارج از خانواده ـ ‌افت و كاهش سطح اقتصادی، اجتماعی و منزلت فرهنگی خانواده
ـ بی‌كفایتی و عدم مدیریت و سرپرستی خانواده
ـ طلاق، سرقت فرزندان و ....
۳ـ عوارض شغلی:
ـ به خطر افتادن موقعیت شغلی و اعتبار فردی معتاد ـ افزایش سوانح و حوادث حین كار
ـ غیبت در كار ـ كاهش كارآیی و بهره‌وری
ـ اخراج و بیكاری
۴ـ عوارض اقتصادی:
ـ خسارت ناشی از كاهش نیروی مولد و افزایش نیروی غیرفعال و مصرف كنندهٔ جامعه
ـ هزینه‌های مادی و انسانی تحمیل شده به نیروهای انتظامی برای مبارزه با اعتیاد و یا جرایم ناشی از اعتیاد
ـ صرف هزینه‌های فراوان، امكانات و ضرورت‌های دادگاه‌ها و عوامل قضایی
ـ هزینه‌های نگهداری مجرمین موادمخدر و معتادان در زندان‌ها
ـ هزینه‌های مراكز درمانی، درمانگاه‌ها و مراكز بازپروری
ـ هزینه‌های ناشی از مراقبت‌های بهداشتی ثانویه مانند بیمارستان‌ها
۵ـ عوارض اجتماعی:
ـ رواج و گسترش انواع جرایم مانند سرقت، فحشاء، خشونت، قتل و تجاوز
ـ افزایش مشاغل كاذب و بیكاری
ـ بی‌خانمانی و نابهنجاری اجتماعی
ـ فقر و نداری
ـ برهم خوردن نظم و تعادل اجتماعی، افت اعتبار اجتماعی و فرهنگی جامعه
بنابراین نكته مهم در خصوص عوارض و آسیب‌های ناشی از اعتیاد این است كه فرایند ایجاد و گسترش این نابهنجاری دارای قدرت تولید و بازتولید فراوان و سایر آسیب‌های اجتماعی و دارای سیكل و در عین حال فزاینده است به این معنا كه بی‌توجهی یا غفلت از برخی عوامل به ایجاد چنین بلای اجتماعی كمك می‌نماید و خود این عارضه بطور مستقیم یا غیر مستقیم به تولید و افزایش آسیب‌ها و كجروی‌های دیگر منجر می‌‌شود و دامنهٔ تأثیرگذاری منفی آن در صورت شیوع نه تنها تومار زندگی فردی و خانوادگی افراد مبتلا را در هم می‌پیچد بلكه كیان و سلامت روانی و اجتماعی و اقتصادی كل جامعه را در معرض تهدیدات و مخاطرات جدی قرار می‌دهد.
راه‌حل و راهكارها با كدام رویكرد؟
در خصوص عوامل و دلایل بروز اعتیاد سخن های بسیار گفته شده همچنین در باب نتایج و پیامدها و آثار سوء آن حداقل بر اندیشمندان، صاحبنظران و دست‌اندركاران مسایل فرهنگی و اجتماعی نكته‌ای پوشیده نیست، بنابراین اگر چارچوب بررسی و چاره ‌اندیشی در خصوص مسأله اجتماعی را در سه ضلع مثلث قرار دهیم كه یك ضلع آن عوامل ایجاد كننده، ضلع دوم آن نتایج و عوارض این مسأله باشد، ضلع سوم آن چگونگی حل یا كاهش چنین معضلی می‌باشد. همین جا اشاره می‌كنیم كه بدون طرح مسأله جامع و مطلوب و شناخت دقیق از عوامل موجده و پیامدهای مسأله اعتیاد ارائه راهكار برای حل این مسأله ثمربخش نخواهد بود اگر اعتیاد را بعنوان یك بیماری و آسیب اجتماعی و روانی و متأثر از شرایط و انگیز‌های فردی، خانوادگی، پیرامونی و كلان و دارای دلایل روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگ در نظر بگیریم و طرح مسأله نماییم طبیعتاً راه‌حلهای پیشگیرانه، درمان نگر، نرم افزاری و جامعه محور درست مانند كار یك پزشك برای معالجه یك بیمار خواهد بود.اما اگر نگاه ما به اعتیاد بعنوان یك جرم بالذاته و انحراف و كجروی مطلق باشد طبیعتاً راه‌حل‌ها نیز سخت افزاری، در نظر بگیریم و طرح مسأله نماییم طبیعتاً راه‌حلهای پیشگیرانه، درمان‌نگر، نرم افزاری و جامعه محور درست مانند كار یك پزشك برای معالجه یك بیمار خواهد بود. اما اگر نگاه ما به اعتیاد بعنوان یك جرم بالذاته و انحراف و كجروی مطلق باشد طبیعتاً راه‌حل‌ها نیز سخت‌افزاری، قهری، قضایی، سختگیرانه و محروم كردن و مجازات فرد معتاد و به زندان و تبعید و مجازات ختم خواهد شد. البته باید یادآوری شود كه چون اعتیاد به عنوان یك مسأله اجتماعی دارای ابعاد پیچیده فردی، اجتماعی و چند وجهی است. لذا در پیشگیری و مقابله با چنین مسأله اجتماعی راه‌حل‌ها نیز تركیبی و متنوع خواهد بود. آنچه كه لزوم توجه به طرح موضوع اعتیاد از این منظر را بیشتر می‌‌كند، طرح این موضوع است، با توجه به اینكه مسأله اعتیاد موضوعی چندوجهی است، افزایش كمّی معتادان و افراد درگیر اعتیاد و عمومیت یافتن آن و گسترش از حد یك مسأله فردی یا خانوادگی محدود به یك مسأله حاد اجتماعی و همچنین با توجه به عوارض منفی متعدد این پدیده و متناسب با تغییر و تحولات جمعیتی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و سیاسی جامعه هر كدام از راه‌حل‌ها و راهكارها تا چه اندازه كارآیی و مطلوبیت دارند؟
بطور كلی برای حل مشكل اعتیاد معمولاً سه راه وجود دارد:
۱- مقابله به منظور كاهش عرضه
۲- درمان به منظور بهبودی معتادان
۳- پیشگیری به منظور كاهش تقاضا
برای بكارگیری هركدام از این سه راه شیو‌های مختلف وجود دارند كه عموماً راه اول به روش‌ها و اقدامات انتظامی و قضایی در سطح كلان ملی و راه دوم با استفاده از كلینیك‌ها، درمانگاه‌ها و مراكز بازپروری و اقدامات درمانی و روانی، بهزیستی و مددكارانه و راه سوم به اقدامات فرهنگی اجتماعی، آموزش و اطلاع‌رسانی تأكید دارد. هر كدام از این روش‌ها و اقدامات در جای خود دارای اهمیت و قابل توجه می‌باشند كه جای بحث و بررسی وپژوهش بیشتری دارد. روی سخن ما در اینجا توجه به راه سوم یعنی پیشگیری و كاهش تقاضا و ضرورت و اهمیت آن می‌باشد. دلایل و عوامل فراوانی ضرورت توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر بر مسأله پیشگیری و برای كاهش تقاضا را می‌طلبد، كه از جمله آنها عبارتند از:
۱- جوان بودن جمعیت كشور و كاهش سن ابتلاء به اعتیاد.
۲ - تضعیف كنترل‌های ‌خانوادگی و سنتی و به هم خوردن نظم و تعادل ارزش‌ها و هنجارهای جامعه.
۳ - شهرنشینی گسترده، افزایش و پیچیدگی ارتباط اجتماعی افراد و تأثیرگذاری بیشتر گروه‌های ثانویه مانند دوستان،همسالان در شكل‌گیری كنش و تعامل افراد.
۴ ـ افزایش تعداد معتادان.
۵ - ناكافی بودن و پرهزینه بودن اقدامات مبارزه‌ای و مقابله‌ای با توجه به مرز جغرافیایی
گسترده ایران به كشور افغانستان به عنوان مراكز عمده تولید موادمخدر در جهان.
۶ - ناكافی و پرهزینه بودن اقدامات درمانی و مددكارانه با توجه به تعداد زیاد معتادان.
۷ - ماهیت روانی و اجتماعی عارضه اعتیاد و عوارض متعدد و چند وجهی بودن آن.
۸ - كم هزینه بودن و مطلوبیت بهتر و فراوان‌تر راه حلهای پیشگیرانه در صورت بكارگیری به موقع.
۹ - جلوگیری از افزایش معتادان و كاهش ابعاد اعتیاد در صورت پیشگیری.
۱۰ - پذیرش بیشتر و راحت‌تر راهكارهای فرهنگی و پیشگیرانه در نزد افراد و خانواده‌ها
۱۱ - تأثیر فراوان خانواده و سلامت آن برانگیزه افراد بعنوان یك كانون فرهنگ‌ساز و تربیتی.
۱۲ - وجود امكانات بالقوه و بالفعل فراوان برای آگاه سازی، حساس سازی و فرهنگ‌سازی برای پیشگیری از اعتیاد نظیر خانواده‌ها، رادیو و تلویزیون، مطبوعات و رسانه‌ها، آثار و ابزارهای فرهنگی و هنری NGO ها و نهادهای آموزشی، مدارس، دانشگاه‌ها و ...
۱۳ - شرایط و مقتضیات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعهٔ جوان ایران، در حال حاضر بعنوان جامعه در حال گذار و لزوم استفاده از شیوه‌های مدرن، امروزی و نرم‌افزاری جامعه محور.
۱۴ - لزوم بهره‌گیری از منابع و پتانسیل‌های فراوان مادی و معنوی انسانی، سرمایهٔ اجتماعی، توانمندی‌ها و قابلیتهای مردمی، شبكه‌های روابط اجتماعی، تشكل‌ها و NGO ها با توجه به نقش مطلوب و موثری كه می‌توانند در امر پیشگیری ایفا نمایند.
برپایهٔ این عوامل و دلایل دیگر در سطوح خُرد (فردی و انگیز‌های شخصی) میانی (سازمانها و نهادهای متولی و مجری و مقتضیات )و عوامل كلان ملی در سطوح سیاسی و اقتصادی و فرهنگی، نگارنده اعتقاد دارد كه به همراه روش‌ها، ابزارها و اقدامات مكمل دیگر ارشادی، نظارتی، تنبیهی و درمانی ضرورت دارد كه با توجه به كارآیی بیشتر روش پیشگیری و مقرون به صرفه بودن این روش به لحاظ هزینه‌های فایده اقتصادی و با توجه به شیوع و گسترش مسأله اجتماعی و برای حل و كاهش این نابهنجاری با استفاده از طرق مختلف یك بسیج اجتماعی و یك عزم ملی مردم محور در جهت آگاه‌سازی، حساس‌سازی و پیشگیری از اعتیاد و عوارض آن در دستور كار متولیان، برنامه‌ریزان و مجریان این امر قرار گیرد. مركز ثقل چنین حركت مردمی و داوطلبانه، شبكه‌های اجتماعی سازنده و تقویت كنندهٔ سرمایهٔ اجتماعی، مشاركت جوانان، نوجوانان، زنان خانه دار در قالب تشكل‌ها و نهادهای داوطلبانه، NGO ها، مدارس، آموزشگاه‌ها ودانشگاه‌ها خواهند بود. مأموریت اصلی آنها مشاركت در آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی جامعه و شناخت و معرفی آثار و عوراض منفی اعتیاد، معرفی راه‌های پیشگیری از آن خواهد بود. نقش دولت و سازمان‌های دولتی در چنین برنامه‌ها هدایت‌گری، تسهیل‌گری و ساماندهی كننده خواهد بود. بزرگترین هنر مدیریت مجریان و دست‌اندركاران مسایل اجتماعی ایران در حال حاضر و دست‌اندركاران مسایل آسیب‌های اجتماعی و به خصوص اعتیاد و چگونگی ایجاد، بسیج و ساماندهی مشاركت‌های مردمی در حل معظلات جامعه و چگونگی استفاده از گنج نهفته توانمندی‌های مردمی خواهد بود. چنین امری جدا از ملزومات مدیریتی، تخصصی و بینش كافی و كارشناسی نیازمند یك پیش شرط اخلاقی است. و آن عبارت از اینكه بپذیریم همه چیز راه همگان دانند و به مردم اعتماد و باور داشته باشیم. چگونگی به كارگیری پتانسیل‌های مردمی و شبكه اعتماد و سرمایهٔ اجتماعی در حل مشكل اعتیاد بحث و مقولهٔ دیگری است كه لازم است به آن پرداخته شود. محمد رضا طالبی‌نژاد كارشناس ارشد جامعه شناسی
منابع
۱- جعفر سخاوت، عوامل ساختاری اعتیاد و مبانی استراتژیك مبارزه با موادمخدر، همایش آسیب‌های اجتماعی ایران ، انجمن جامعه ‌شناسی ایران، خردادماده ۸۱

۲ـ اعتیاد و نقش والدین در پیشگیری از آن، اداره كل امور مراكز مشاروه معاونت اجتماعی ناجا

۳- راهنمای پیشگیری و درمان اعتیاد، سازمان بهزیستی كشور معاونت فرهنگی و پیشگیری تهران، ۱۳۷۶

منبع : سایر منابع