نگاهی به چشم اندازهای تجاری، تکنولوژیک، امنیتی و مدیریتی صنعت مخابرات کشور

متن زیر به عنوان یك جمع‌بندی از نظرات كارشناسان و دست‌اندركاران در این زمینه، كه در جلسات و گفتگوهای متعدد، از جمله نظرسنجی در زمینة جایگاه صنعت مخابرات در استراتژی صنعتی كشور ، اظهار شده است ارائه می‌شود:
الف) بازار جهانی و رقابت شدید شركت‌های بزرگ بین‌المللی:
سرمایه­گذاری انجام­شده در سال ۱۹۹۹ در صنعت مخابرات ۱۸۹ میلیارد دلار و درآمد حاصل در همین سال، ۸۴۲ میلیارد دلار بوده­است. صادرات چند کشور در حال توسعه به این ترتیب است: اندونزی در سال ۱۹۹۵ حدود ۸۶ میلیون دلار و در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۴۹ میلیون دلار، فیلیپین در سال ۱۹۹۵ حدود ۳۹۱ میلیون دلار و در سال ۱۹۹۹ حدود ۵۹۴ میلیون دلار، تایلند در سالهای مذكور به ترتیب ۵۷۳ میلیون دلار و ۸۴۶ میلیون دلار صادرات داشته­اند. البته نباید از نظر دور داشت که قسمت عمده صادرات كشورهای مذكور، به بازار آمریکا بوده است و این نشان می­دهد که آنچه در این کشورها ساخته شده، در واقع بخشهایی از تجهیزات با تکنولوژی برتر( High - Tech ) است که در آمریکا ساخته می­شوند. در مورد بازار جهانی صنعت مخابرات باید به نکات زیر توجه نمود:
۱- نکته قابل توجه آنکه بازار جهانی در انحصار شرکتهای بزرگ است و ابعاد این شركت‌ها با شركت‌های موجود ایرانی قابل مقایسه نیست . مثلاً بزرگترین شرکت خصوصی داخلی ۵۵۰ نفر پرسنل دارد، درحالیکه شرکتی مانند آلکاتل، ۵۰۰ هزار نفر پرسنل دارد. بنابراین در مورد قابلیت رقابت شرکتهای داخلی با شرکتی با ۲۰ سال قدمت و یک مارک شناخته شده در سطح جهان باید بررسی کاملتری صورت گیرد. در این زمینه راه­حل joint (شراكت) می­تواند مورد توجه قرار گیرد. حتی در کشورهای پیشرفته نیز آرزوی اغلب شرکتهای نوپا ( Startup ) که به تکنولوژی­های تازه­ای دست یافته­اند، خریداری شدن توسط شرکتهای بزرگ و بهره­مندی از بازار جهانی این شرکتها است.
۲- آمریکا در بسیاری از زمینه­های این تکنولوژی حرف اول را می­زند و تنها در زمینه­هایی مانند تلفن همراه و مخابرات سیار است که اروپا بر آمریکا پیشی گرفته­است. لذا مباحث سیاسی نیز در این صنعت تعیین كننده خواهد بود.
۳- در سالهای گذشته به علت رشد بیش از حد صنعت مخابرات در سال­های اولیه، عرضة تجهیزات مخابراتی در جهان بر تقاضا بسیار پیشی گرفته و قیمتها به شدت کاهش یافته­است. در نتیجه بسیاری از شرکتهای مخابراتی دنیا دچار رکود شده و به تعدیل شدید نیرو پرداخته­اند یا دچار ورشکستگی شده­اند. با این اوصاف این شرکتها به شدت به دنبال بازارهای تازه هستند.
۴- صادرات اندکی که صنعت مخابرات کشورمان به کشورهایی مانند سودان، عراق، افغانستان و عربستان سعودی داشته­است، در اکثر موارد ناشی از شرایط خاص سیاسی طرف مقابل، ملاحظات ویژة غیرتکنولوژیک یا کوچک بودن بازار آن بوده­است که سبب عدم حضور شرکت­های بزرگ مخابراتی جهان شده­است.
۵- باید توجه داشت که بازار داخلی به خصوص در زمینه­های پیشرفته­تر، کوچکتر از آن است که حتی مقدمات حضور در بازار جهانی را فراهم نماید و تنها در محصولاتی با تکنولوژی متوسط مانند سوییچ­های مخابراتی و کابل­های سیمی و نوری بازار قابل­توجه داخلی وجود دارد. در میان کشورهای صادرکننده محصولات مخابراتی، تنها کشورهایی مانند چین و هند با بهره­بردن از بازار ملی به بازار جهانی راه یافته­اند که این مساله هم با توجه به بازار بسیار گسترده ملی این کشورها بوده است.
ب) بازار و ظرفیت‌های داخلی:
هرچند در زمینة بازار و ظرفیت­های داخلی، متاسفانه آمار دقیقی منتشر نشده­است ولی بر اساس آنچه کارشناسان صنعت مخابرات بیان می­کنند، ارزش بازار داخلی مخابرات، حدود یک میلیارد دلار می­باشد که این رقم هم صنعت و هم خدمات را شامل می­شود.
به اعتقاد این صاحبنظران، شرکت مخابرات حدود ۵۰۰ میلیون دلار از این بازار را خود تأمین می‌كند و سایر پیمانکاران، تولیدکنندگان تجهیزات، شرکتهای مهندسی و بخش‌های خدماتی، تنها در نیم دیگر بازار می‌توانند محصولات و خدمات خود را ارائه دهند.
سرمایه­گذاری ملی در بخش مخابرات، حدود ۶۵۰ میلیون دلار است که از این میان، سرمایه­گذاری انجام شده توسط بخش خصوصی در حدود ۱۲۰ میلیون دلار است و بزرگترین شرکت خصوصی مخابراتی، بالغ بر۱۰ میلیون دلار سرمایه­­گذاری کرده است.
اگر چه برای به­ دست آوردن رقم دقیق­تری از ارزش بازار مخابرات کشور، نیاز به مطالعه و گمانه­زنی­های بیشتر می­باشد، اما ارقام فوق تا حدود زیادی می­تواند میزان اهمیت و جایگاه این صنعت را در میان دیگر صنایع مشخص کند.
در مخابرات كشور، در بخش صنعت نزدیک به ۲۰ هزار نفر و در بخش خدمات ۶۵ هزار نفر اشتغال دارند که البته در بخش دولتی میزان نیروی به کارگرفته­شده بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. در بخش خصوصی، در بزرگترین شرکت خصوصی ایران، میزان اشتغال ۵۵۰ نفر است که از این تعداد ۱۳۰ نفر مهندس می­باشند.
در تهیه تجهیزاتی مانند سوئیچ، دكل، آنتن، فیدر، كنكتورهای مختلف، MDF ، DDF ، CDF ، كابل مسی، كابل نوری و كواكسیال، بخشی از تجهیزات رادیویی و بخشی از تجهیزات لاین و ماكس نوری، سیستم‌های تغذیه و نیرو (مثل ركتی‌فایر، تابلوهای برق، UPS ، باطری و دیزل‌ژنراتور) قابلیت تولید در كشور وجود دارد که حدود ۶۰ درصد بازار داخلی را شامل می­شود.
بزرگترین بازار مصرف محصولات داخلی، سوییچ­های ثابت مخابراتی است که تولید داخلی با کیفیت بالا توانایی پاسخگویی به نیازهای داخلی را دارد . اما نکتة قابل توجه در این زمینه، آن است که تکنولوژی این سوییچ‌ها در مرحلة بلوغ قراردارد و در نتیجه بسیاری از تولیدکنندگان عمدة خارجی ترجیح می­د­هند اجناس استوک خود را با قیمت­های پایین به کشورهای در حال توسعه انتقال دهند. همچنین از پیامدهای دیگر بالغ بودن این تكنولوژی، انتقال تولید این محصول از کشورهای پیشرفته به کشورهایی نظیر چین می­باشد. درحالیکه ده سال پیش، اولین محصولات ایرانی، یک سوم مشابه اروپایی خود قیمت داشتند، امروزه بعضی محصولات چینی ارزانتر از تولیدات داخلی به فروش می­رسند.
ج) خصوصیات تكنولوژیك صنعت مخابرات:
همانند بحث بلوغ تكنولوژی سوییچ‌ها كه قبلاً توضیح داده شد و موجب ورود كشورهایی همچون چین به عرصة این تكنولوژی می‌شود، شناختن سایر خصوصیات تكنولوژیك صنعت مخابرات، روشنی‌بخش نكات مهمی برای آیندة این صنعت در كشور خواهد بود:
۱- روند تغییر غالب تکنولوژی‌ها در این صنعت بسیار سریع بوده و حتی می­توان گفت پس از صنعت نرم­افزار، بالاترین سرعت تحول تكنولوژی در این صنعت است. لذا برای وارد شدن در بازار جهانی این صنعت، یا باید به عنوان نفر اول، محصول یا تکنولوژی تازه­ای به بازار عرضه نمود یا به عنوان نفر دوم، از بین چند تکنولوژی ارائه شده به بازار، یك تکنولوژی که در بازار باقی می­ماند را كسب و بر روی آن سرمایه­گذاری نمود. هر دوی این رویكردها، نیازمند تحقیقات وسیع و پشتوانة قوی تکنولوژیك است.۲- روند جهانی تکنولوژی مخابرات در جهت تبدیل كلیة سیستم­های مخابراتی به "تراشه‌های ماژولار" می­باشد. به این ترتیب بدون نیاز به نیروی انسانی، تراشه­های مخابراتی در تیراژ بالا تولید می­شوند و لذا یكی از مزایای کشور ما که استفاده از نیروی انسانی ارزان در طراحی بُرد­های الکترونیکی و کنارهم­چیدن المانهای الکترونیکی می­باشد به تدریج کم­رنگ می­شود. از سوی دیگر، ما در زمینة تولید تراشه در تعداد قابل توجه نیز مزیت نداریم چون نیاز به تکنولوژی­های تولید FAB می­باشد که سرعت تحول این تکنولوژی نیز بسیار زیاد بوده و برای توجیه اقتصادی آن، بازار گسترده­ای نیاز است. حتی داشتن صنایع مونتاژ نیز مقرون به صرفه نمی­باشد، چرا که مزیت نیروی انسانی ارزان در کشورهای در حال توسعه در رقابت با تکنولوژی­هایی که بدون نیروی انسانی به تولید می­پردازند، رنگ می­بازد.
۳- تکنولوژی مخابرات علاوه بر تحولات سریع و ارتقای مداوم نرم‌افزاری و تنوع خدمات آن، به استانداردها و پروتكل‌های جهانی بسیاری نیز وابسته است كه این استانداردها دائماً در حال تحول بوده و تحول آن به دست شركت‌های پیشرو و قدرتمند جهانی هدایت می‌شود؛ این نكته وابستگی تكنولوژیك به شركت‌های بزرگ را دوچندان می‌سازد. به همین علت است كه اگر بتوان بخشی از بازار یک کشور یا منطقه را نیز به­دست گرفت، به تدریج سایر بخش‌های آن بازار نیز به ما وابسته خواهد شد و البته با همین استدلال ممكن است بخش‌های دیگر ما را به خود وابسته كنند.
۴- صنعت مخابرات جزو صنایع High - Tech است و این صنایع معمولاً در مجموع صنایع و تولیدات كشورها، به خودی خود، حجم قابل توجهی از تولید ملی را ایجاد نمی‌كنند. اما نكتة مهم آن است كه این صنایع موجب تزریق تكنولوژی پیشرفته به سایر صنایع شده و همچون كاتالیزوری موجب رونق آنها می‌شوند. همچنین ارزش افزوده در محصولات با تکنولوژی بالاتر بسیار بیشتر است و این محصولات به نیروی متخصص نیاز بیشتری دارند. لذا اگر توانمندی­هایی در تکنولوژی­های برتر وجود دارد که در قیمت و کیفیت قابل رقابت با نمونه­های خارجی است، باید سیاستی برای حمایت این گونه تکنولوژی­ها اتخاذ نمود و نباید به خاطر كوچك بودن بازار داخلی، از اهمیت سرریزهای تكنولوژیك این صنایع غفلت كرد.
د) ابعاد امنیتی صنعت مخابرات:
تکنولوژی مخابرات از مقولات بسیار اثرگذار در بحث امنیت ملی است. عدم تسلط بر سیستمهای انتقال اطلاعات و سپردن پیاده­سازی این سیستم­ها به شرکت­های خارجی در بخشهای مختلف (نظامی، انتظامی و عمومی)، احتمال شنود اطلاعات و به‌خصوص "از کار انداختن این سیستمها در شرایط اضطراری" را افزایش می­دهد. این نكته باعث مراقبت شدید قدرت‌های جهانی و سنگ‌اندازی آنها در مسیر توسعة این صنعت در داخل شده است. حتی مواردی وجود داشته­است که یک ایرانی تبعه آمریکا که قصد خرید چند محصول تکنولوژی بالا و ارسال آن به ایران را داشته توسط پلیس آمریکا بازداشت شده و متن مذاکرات تلفنی وی در تهران، به وی ارائه شده­است. آمریكایی‌ها معتقدند دستیابی به تكنولوژی‌های سطح بالای مخابرات، راه دستیابی به تكنولوژی جنگ الکترونیک، رادارهای پیشرفته­ و موشک­های هدایت­شونده و امثالهم است که در جهان آینده حرف اول را در برتری دفاعی خواهند زد.
لذا از یك طرف، ابعاد دفاعی و امنیتی صنعت مخابرات، موجب ایجاد محدودیت برای رشد صنایع داخلی از طرف قدرت‌های جهانی می­شود و از طرف دیگر، اهمیت دستیابی به تكنولوژی مخابرات در داخل كشور بیش از پیش روشن می­گردد.
ه) برخی مشکلات شركت‌های داخلی صنعت مخابرات
۱- روشن نبودن سیاست دولت در قبال جایگاه تولید داخلی، یكی از مهمترین مشكلات شركت‌های داخلی است كه منجر به عدم اطمینان تولید­کنندگان داخلی به استفاده دولت از محصولات آنان شده­است. برنامه­های مصوب و قوانینی مانند قانون حداکثر استفاده از توان داخلی، اجرا نشده باقی مانده­است. حتی به ازای در اختیار قراردادن بازار داخلی به شرکتهای خارجی هیچگونه ملاحظاتی در جهت کسب امتیاز انتقال تکنولوژی در نظرگرفته نشده­است. همچنین در معدود مواردی هم که شرکتی داخلی با یک شرکت خارجی در زمینة تولید محصولات همکاری می­کند، این همکاری به ارتقای سطح تکنولوژی داخل منجر نمی­شود.
۲- با در نظر گرفتن نرخ تورم داخلی و ثابت ماندن نرخ برابری ارز، در حالی شرکتهای داخلی و خارجی برای بازار داخلی رقابت می­کنند که هزینه­های شرکت‌های داخلی سالانه ۲۰ درصد افزایش می­یابد.
۳- حدود ۲۰ درصد از درآمدهای شرکتهای تولیدی داخلی به صورت مالیات و بیمه به دولت باز می­گردد، ضمن آنکه اشتغال حاصل از کارکرد شرکتهای داخلی و نقش آن در گردش اقتصاد ملی و افزایش سطح تکنولوژی داخلی ملاحظاتی هستند که در رقابت شرکتهای داخلی و خارجی در نظر گرفته ­نمی­شوند. درحالیکه در کشورهایی نظیر ترکیه و پاکستان، اگر محصول داخلی به ترتیب تا ۲۰ و ۴۰ درصد از مشابه خارجی گرانتر باشد اولویت خرید با محصول داخلی است.
۴- برای شرکتهای خارجی که در مناقصه­های داخلی برنده شده­اند، حساب LC باز می­شود که آن شرکت می­تواند با استفاده از اعتبار آن، از تسهیلات بانک کشور خود استفاده نماید؛ درحالیکه شرکتهای داخلی از این مزیت بی­بهره هستند.
۵- شرکتهای داخلی برای وارد نمودن مواد اولیه مورد نیاز خود مانند فیبری که برای مدارهای چاپی به کار می­رود، تعرفه ۶۰ درصدی می­پردازند در حالیکه شرکتهایی که برد­های ساخته­شده را وارد کرده و مونتاژ می­کنند تعرفه­های ۵ درصدی می­پردازند.
۶- تحقیقات در این حوزه، هدفمند و برای به دست آوردن توانمندی تکنولوژیک نبوده و لذا به درد صنعت نخورده است. حجم انبوه تحقیقات، اغلب یا بدون استفاده مانده و به مرحله تولید نرسیده یا به خارج کشور منتقل شده و آنجا مورد بهره­برداری قرار گرفته­است.
۷- عدم مدیریت صحیح در این حوزه باعث شده­است بسیاری از توانایی­های بالقوه کشور نتواند به فعلیت برسد. این مسئله را می­توان در مقایسه با کشورهایی که حجم صادرات تجهیزات مخابراتی آنها خیلی بیشتر از ماست بهتر مشاهده کرد. در هیچ کشوری ۱۲ شرکت به طور موازی در زمینه تولید سوییچ کار نمی‌کنند. به عنوان مثال، در چین علیرغم گستردگی بازار داخلی، فقط دو شرکت تولیدکنندة سوییچ فعال هستند.
چند راهكار پیشنهادی:
۱- برای راه­یافتن به بازارهای جهانی به نظر می­رسد بهترین گزینه، مشارکت با شرکتهای بزرگ است که در این راستا بازار ملی می­تواند به عنوان یک پارامتر مهم برای انتقال تکنولوژی و گرفتن امتیاز جهت مشارکت با شرکتهای بزرگ مطرح باشد.
۲- در تجهیزات سخت­افزاری، مزیت رقابتی کشور ما به تدریج کم­رنگ می­شود اما می­توان در مقولاتی مانند مدیریت پروژه، طراحی سیستم، تولید نرم­افزارهای تخصصی، خدمات مهندسی و طراحی تراشه­های مخابراتی، مزیت رقابتی برای ورود به بازار جهانی پیدا نمود.
۳- در بیست سال گذشته هیچ رشته تحصیلی به اندازه مهندسی برق و هیچ گرایشی به اندازه مخابرات مورد توجه نخبگان كشور قرار نگرفته و البته در هیچ گرایشی نیز به این اندازه مهاجرت نخبگان وجود ندارد. محاسبه ارزش این سرمایه­های ملی و اهمیت اشتغال مفید و مولد آنها پارامتر بسیار مهمی است که می‌توان در دفاع از این صنعت و قبولاندن آن به مسئولان بالای نظام بر آن تأكید كرد.
۴- با توجه به ارتباطات سیاسی بهتر با اروپا نسبت به آمریكا و عدم فعالیت‌های كشورهای منطقه در صنایع مخابراتی به خصوص مخابرات سیار كه اروپا در آن حرف اول را در دنیا می‌زند، می‌توان بر روی مشاركت با شركت‌های اروپایی در این بخش‌ها و ورود به بازارهای منطقه برنامه‌ریزی كرد.

منبع : شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران