بازارهای قدیمی (۲)

as

بازار آمل، آمل

بازار قديمى آمل که در مرکز شهر قرار دارد، رکن و هستهٔ اصلى و اوليهٔ سازمان دهندهٔ‌ شهر به شمار مى‌آيد. با اين که در بعضى از قسمت‌هاى اين بازار تغييرات شتاب‌زده و نوسازى‌هاى غيراصولى انجام شده و به دليل مقتضيات اقتصادى - اجتماعى روزگار، زيبايى قبلى را از دست داده، ‌ اما هنوز داراى اهميت و اعتبار است. اين بازار همچنان ارتباط خود را با محلات مسکونى مجاور، به ميزان قابل توجهى حفظ کرده است و به صورت مرکز تجمع و داد و ستد مردم، داراى عملکردى ممتاز است. مغازه‌هاى اين بازار با سقف سفالى شيب‌دار و جلو آمده به خاطر محافظت از باران و آفتاب داراى فضاهاى باز داخلى براى تشکيل بازارهاى هفتگى در روزگار گذشته است. اين بازار نيز مانند بازارهاى قديمى ديگر، ‌ علاوه بر وظيفهٔ اصلى خود يعنى مبادلهٔ کالا، نقش فرهنگى و مبادلهٔ افکار و عقايد، ‌ نشر اخبار و مرکز ارتباطات اجتماعى مردم نيز بوده است. در حال حاضر اين بازار نقش بسيار مهمى را در زندگى اقتصادى - اجتماعى مردم ايفا مى‌کند. ساختار فضايى، عناصر معمارى و کالاهاى صنايع دستى و محصولات بومى آن از جاذبه‌هاى بازار به حساب مى‌آيند.

بازار اختيارى، كرمان

چهارمين قسمت بازار کرمان که به «بازار اختياري» معروف است از انتهاى جنوبى بازار گنجعلى‌خان شروع مى‌شود و تا اول بازار وکيل امتداد مى‌يابد. مدرسهٔ شفيعيه، کاروان‌سراى گلشن، سه بازارچهٔ سردارى و حمام يا چايخانهٔ سنتى وکيل در اين بازار قرار گرفته‌اند.

بازار اراك، اراك (قاجاريان)

بازار اراک که قدمت آن به سال ۱۲۲۸ هـ.ق مى‌رسد از نظر نوع معمارى سيماى منحصر به فردى دارد، به گونه‌‌اى که تمام قسمت‌هاى اصلى بازار در يک رديف مستقيم قرار گرفته‌اند و مسيرهاى فرعى موسوم به گذر و سراهايى که عمدتاً محل داد و ستد فرش هستند، عمود بر قسمت اصلى بازار قرار گرفته‌اند. مصالح اصلى آن آجر و خشت است. در جوار اين بازار، بناى تاريخى مدرسه سپهدارى اراک واقع شده است.

بازار اردبيل، اردبيل

شهر تاريخى اردبيل با تاريخ طولانى و موقعيت ويژه سياسى و اجتماعى، داراى پيشينه طولانى در فعاليت‌هاى اقتصادى است و بازار به عنوان مرکز جريان‌هاى داد و ستد، در شکوفايى اقتصادى شهر سهم به سزا دارد.

بازار اردبيل مجموعه‌اى است مرکب از همه عناصر تشکيل دهنده وابسته به آن؛ تشکيلاتى چون تيمچه، سرا، حمام و مسجد اين بازار در مرکز شهر و در طرفين خيابان امام خمينى قرار گرفته است. اين مجموعه از سابقه‌اى طولانى برخوردار است. قديمى‌ترين سياحانى که از بازار اردبيل نام برده‌اند عبارتند از: مقدسى و اصطخرى در سده چهارم هجرى که آن را به صورت صليب در چهار راسته توصيف کرده‌اند.

بازار اردبيل در قرن هفتم و هشتم رونق فراوان داشت. در سده‌هاى بعد، ‌ قسمتى از بازار بزرگ و تيمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شيخ صفى‌الدين به شمار مى‌رفت و درآمد و عوايد حاصله به مصرف مخارج اين بقعه مى‌رسيد. بناى کنونى بازار و عناصر وابسته به آن از آثار دوره صفويه و زنديه است که بر بنيان اوليه بازار ساخته شده است. گرچه مجموعه بازار اردبيل از نظر ابعاد و تناسب درخور شهرى قديمى و تاريخى چون اردبيل نيست، ولى هم اکنون نيز به عنوان مرکز اقتصاد و تجارت اردبيل نقش عمده ايفا مى‌کند.

قسمت عمده بازار اردبيل در خيابان‌کشى‌هاى نيم قرن گذشته تخريب شده و ارتباط بعضى از بخش‌هاى آن با هسته مرکزى بازار از بين رفته است.

بازار اردبيل با تاق‌هاى جناغى، تاق و تويزه و گنبدهاى ساده شامل راسته بازار اصلى، بازار زرگران، ‌ بازار قيصريه، راسته پير عبدالملک، ‌ بازار خراطان و بازار کفاشان و علافان است. بيشتر قسمت‌هاى بازار در دوره صفويه بنا يا مرمت شده است.

مجموعه بازار اردبيل داراى بازارچه‌ها، سراها و تيمچه‌هاى فراوان است که مهم‌ترين آن‌ها عبارت‌اند از: بازارچه خشکبارها و سراج حاج احمد، سراى وکيل، تيمچه زنجيرلى، سراى گلشن، سراى قيصريه، سراى حاج شکر، سراى جهودها، سراى حاج شيخ‌الاسلام و سراى حاج صادق.

بازار ارگ، كرمان

اين بازار از ميدان ارگ شروع مى‌شود و تا چهار سوق گنجعلى‌خان ادامه مى‌يابد. اين بازار به دو بخش فرعى به نام «بازار نقارخانه» و «بازار سراجي» تقسيم مى‌شود. گويا در گذشته در طبقهٔ بالاى بازار نقارخانه، نقاره مى‌نواختند و به همين دليل به اين نام مشهور شده است.

بازار سراجى (يا بازار زين سازها) در حدفاصل بازار نقارخانه و چهارسوق واقع شده و بخشى از آن هم بدون سقف است. در گذشته از رونق فراوان برخوردار بوده ولى در سال‌هاى اخير به دليل جانشينى وسايل نقليهٔ موتورى به جاى اسب و ... از نقش بازار سراجى کاسته شده و اکثر مغازه‌هاى آن تغيير شغل داده‌اند. باقى‌ماندهٔ سراجى‌ها نيز به کار توليد کيف، کفش، ‌ ساک و چمدان پرداخته‌اند.

بازار اروميه، اروميه

بازار قديمى شهر اروميه در مجموعهٔ‌ بافت قديمى و در گوشهٔ جنوب شرقى شهر قرار گرفته است.

اين بازار همراه با تغيير شيوهٔ زندگى، دستخوش تغييرات زيادى شده است. قديمى‌ترين بخش‌هاى باقيماندهٔ آن، از دورهٔ صفويه به بعد مى‌باشد، ‌ به ويژه حمام‌هاى آن که متعلق به دورهٔ زنديه و قاجاريه است.

در بازار اروميه هر راسته و بخشى، از سبک و شکل خاص دورهٔ خود پيروى کرده است؛ بقاياى به جا مانده، نمايانگر ذوق معمارى دوره‌هاى مختلف است. عليرغم تنوع شکل طاق‌ها، چشمه و گنبدها، مجموعهٔ بازار از سادگى ويژه‌اى برخوردار است. به عبارت ديگر هيچ نوع تنوعى از حيث ساخت هنرى مانند کاشيکارى، گچبرى، سنگ‌کارى و درب‌هاى قديمى چوبى و ... در آن ديده نمى‌شود. مصالح تمام راسته‌بازار و چهارسوها از آجر انتخاب شده و اکثراً فاقد اندود سادهٔ گچ است.

بازار اصفهان، اصفهان

قديمى‌‌ترين توصيفى که از بازار اصفهان به جا مانده است، شرحى است از قرن چهارم هجرى قمرى (دوران ديالمه)، در کتاب «رسالهٔ محاسن اصفهان» تحت عنوان «بازار جورين» که مى‌‌گويد:

«بازارى بود بر دروازهٔ خور (خورشيد) که يکى از چهار دروازهٔ‌ مشهور اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامهٔ ‌مردم اصفهان با انواع خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها و آلات و ادوات موسيقى يکى دو ماه را در آن محل به تفريح و عيش و عشرت مى‌‌‌‌گذراندند و بالطبع براى احتياج اين جمعيت از اغذيه، البسه و غيره بازارهايى برپا مى‌کردند و طوافان و بازاريان انواع نعمت‌ها را در آنجا گرد مى‌آورند.»

در همين کتاب کالاهايى که در بازار اصفهان عرضه مى‌شد، به اين شرح آمده است: ظرائف بغداد، خزهاى کوفى، ديباى روم، شرب مصر، جواهر بحرين، آبنوس عمان، عاج هندوستان، گليم‌هاى آذربايجان و گيلان، فرش‌هاى اَرمَن و ...

در قرن هشتم هجرى قمرى، «از بازار مظفريه با شش دروازه و چهارصد باب دکان و حجره که با آجر و گچ بنا شده و در داخل آن چهار کاروان‌سراى بزرگ مجهز به اتاق‌هايى براى سکونت مسافرين و اهل معاملات، با اصطبل، فضاى باز، دو مسجد و يک سقايه» نام برده شده است.

ناصرخسرو در سال ۴۴۴ هجرى قمرى، از عظمت بازار اصفهان در آن دوران ياد کرده است.

بازارهاى کنونى اصفهان که شاخه‌هايى از بازار بزرگ سراسرى آن است، در دورهٔ صفوى هم‌زمان با بناهاى ميدان بزرگ و مجموعهٔ‌‌ آثار اطراف آن پديد آمده و توسعه يافتند.

شواليه ژان شاردن فرانسوى «از بازار قيصريه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالى و تزئينات آجرهاى چينى (کاشى‌‌کاري) و سکوهاى وسيع (از) سنگ يشم و سماق که (بر آن‌ها) جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زيورآلات و جواهر‌آلات و سکه‌هاى کمياب را به فروش مى‌رساندند»، ‌ ياد کرده است. در بالاى سردرِ قيصريه، تصويرى است که شاه‌عباس را در جنگ با ازبکان، يا در شکارگاه نشان مى‌دهد و هم‌چنين تصاويرى از مردان و زنان اروپايى نيز ديده مى‌شود. ساعت و ناقوس بزرگى هم بالاى سردر بازار نصب شده که در جنگ شاه‌عباس با پرتغالى‌ها در هرمز به دست ايرانيان افتاد و به اصفهان انتقال داده شد.

بر سردرِ قيصريه، هم‌اکنون دو پشت‌بغل کاشى‌کارى صحيح و سالم وجود دارد که به شيوهٔ مينياتورهاى دوران صفوى، يک نفر تيرانداز را با سر انسان و تنهٔ شير و دم‌اژدها نشان مى‌دهد. اين مجموعه، نمايش برج قوس است که مورخين مشرق زمين، زمان احداث شهر اصفهان را در اين برج باور داشته‌‌اند.

شاردن مى‌‌نويسد : «از سردر قيصريه وارد مجلل‌ترين و بزرگ‌ترين بازارهاى اصفهان مى‌شويم که محل فروش پارچه‌هاى گرانبهاست و گنبد منقش بزرگى در وسط آن قرار دارد. در طرف راست اين گنبد، ضرابخانه و در طرف ديگر آن «کاروان‌سراى لَله‌بيک» بنا شده است.» «شاردن» از کاروان‌سراى «مولتانيان» در اين بازار نام مى‌برد که عده‌اى از مولتانيان هند در آن به تجارت و دادوستد اشتغال داشته‌اند. او به بازار صحافان، صندوق‌سازان، سرّاجان و کاروان‌سراى برنج‌فروشان، بازار لبّافان، آهنگران، کاروان‌سراى گلپايگانى‌ها و کاروان‌سراى حلاّجان، بازار کفاشان و ساغرى‌سازان، بازار عطاران، قنادان، داروفروشان و فروشندگان زيورآلات و پارچه‌هاى کهنهٔ قيمتى و بازار مسگران، راسته‌هاى ترکش‌دوزها و زين‌سازان و چپق‌سازان و تير و کمان‌فروشان، هم‌چنين به زيباترين و بزرگ‌‌ترين قهوه‌خانهٔ اصفهان در مدخل بازار قيصريه اشاره کرده است؛ با تالارهاى بزرگ و نيمکت‌هايى که به راحتى مى‌توان روى آن‌ها نشست.

امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به «بازار عربان» منتهى مى‌شود. اين بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام‌الملک و مسجد جامع، «بازار نظاميه» يا «نظام‌الملکي» نيز گفته‌اند و تا نيم قرن پيش رشته‌هاى طولانى و متعددى، اين بازار را به بازارهاى دروازهٔ طوقچى و بازار غاز و ميدان وصل مى‌کرده است. از انشعابات ديگر آن، بازار ريسمان و مدرسهٔ کاسه‌گران است.

مجموعهٔ آثار تاريخى ديگرى مانند مدرسهٔ ملاعبداللّه (مولانا عبداللّه شوشتري)، ساروتقى، مسجد جارچى‌باشى، مدرسهٔ صدر، مدرسهٔ نيماورد؛ و کاروان‌سراهايى از عهد صفويه و قاجاريه مانند کاروان‌سراى مخلص، گلشن و تيمچهٔ ملک و بسيارى کاروان‌سراها و تيمچه‌هاى ديگر؛ و حمام‌هايى از عصر صفويه، بر اهميت تاريخى مجموعهٔ معمارى بازار بزرگ اصفهان که از سردرِ قيصريه تا سردرِ مسجد اصفهان امتداد دارد، افزوده است.

بازار اصلى كرمان، كرمان

اين بازار بزرگ، از ميدان ارگ شروع و به ميدان مشتاقيه ختم مى‌شود. از غرب به شرق نام بازارهاى آن عبارتند از:

بازار ارگ (نقارخانه و سراجي)، بازار گنجعلى‌خان، بازار اختيارى، بازار سردارى، ‌ بازار وکيل، بازار عطارى، بازار قدمگاه و بازار مظفري.

هر قسمت از بازار کرمان در زمان يکى از حکام و فرمانروايان اين ديار ساخته شده است و از حيث بعضى از ويژگى‌ها در ايران منحصر به فرد و در داخل و خارج کشور، ‌ زبانزد خاص و عام مى‌باشد و در زمان تأسيس خود يکى از شاهکارهاى بسيار ارزندهٔ معمارى بوده است. هنوز هم بازار اصلى کرمان طولانى‌ترين راسته بازار ايران محسوب مى‌شود. طول اين راسته بازار از ميدان ارگ تا خيابان ميرزا رضاى کرمانى حدوداً ۱۲۰۰ متر و عرض آن بين ۴/۵ تا ۶/۵ متر است.

بازار امير، تهران

اين بازار به همت و دستور ميرزا تقى‌خان اميرکبير در قرن سيزدهم قمرى پس از پايتختى تهران ساخته شد.

بازار امير، تبريز

از زيباترين و مهم‌ترين بازارهاى تبريز، بازار، کاروان‌سرا و تيمچهٔ امير است که در حال حاضر از مراکز عمدهٔ تجارت و صادرات فرش و مرکز بورس طلا و جواهر و منسوجات محسوب مى‌شود. بازار امير از شلوغ‌ترين و پرحجم‌ترين بازارهاى تبريز و از نقاط ديدنى و جهانگردى شهر است. بانى بازار و کاروان‌سراى امير، ميرزا محمدخان امير نظام زنگنه است. تاريخ بناى بازار و کاروانسراى امير سال ۱۲۵۵ هجرى قمرى است.

در بازار امير از ۱۱۲ مغازه داير، ۱۰۲ مغازه به زرگرى و جواهرفروشى، ۸ مغازه به بزازى و فروش پارچه، يک مغازه به آينه‌فروشى و يک مغازه به عطرفروشى و لوازم آرايش اشتغال دارند. گسترش تجارت طلا و زرگرى به تدريج بزازى و پارچه‌فروشى را که روزگارى مخصوص بازار امير بود از بين برده و جاى آن را گرفته است.

بازار بين‌الحرمين، تهران

اين بازار بين مسجد امام خمينى (شاه سابق) و مسجد جامع واقع شده و در زمان محمد شاه ساخته شده است. بازار بين‌الحرمين عرضه‌کنندهٔ نوشت‌افزار و کاغذ و مقّواست.

علاوه بر بازارها و تيمچه‌هايى که به اجمال مورد بررسى قرار گرفت، در سطح استان تهران بازارهايى ديگر نيز وجود دارد که ضمن حفظ ماهيت تجارى خود، ‌ به عنوان مراکز گردش‌گاهى نيز شناخته شده‌اند. از جملهٔ‌ اين بازارها مى‌توان به بازارچه‌هاى هنرى، بازارچه‌هاى خود اشتغالى و بازارچه‌هاى صنايع دستى اشاره کرد.