|
|
|
|
|
| بند بالارود بر روى رودخانهٔ دزفول (قسمتى از رود دز) در شمال غربى دزفول ساخته شده است. آثار سه ديوار در جبههٔ جنوبى و دو غرفه بر روى ديوار بدنهٔ اصلى و دو دهنهٔ اصلى و يک طاق فرو ريخته و ديگر آثار از آن به جا مانده است.
|
|
|
|
| بند برج عيار بر روى رودخانهٔ گرگر بنا شده است. اين بنا به بند «صابى کش» نيز معروف است؛ برج عيار نام ظرفى بود که در آن طلا و جواهر نگهدارى مى‌شد. دروازهٔ جنوب شرقى شهر به نام مقام على در کنار اين بند بوده است. اين بند سه قسمت دارد که دو قسمت آن به محاذى رودخانهٔ گرگر به طول ۱۵۰ متر کشيده شده که براى انحراف آب از آنها استفاده مى‌شده است. قسمت سوم آن نيز از شرق به رأس قسمت اول و دوم متصل است و پى آن از سنگ خاراست.
|
|
| ساير بندهاى استان خوزستان عبارتند از: بند خدا‌آفرين: بند خدا‌آفرين يا ماهى‌بازان در مسير رودخانهٔ گرگر قرار دارد و از عجايب سدسازى در زمان ساسانيان است. بند دارا؛ اين بند در چند کيلومترى شهر شوشتر قرار دارد و در اطراف آن، آثار چرخ آب‌ها و آب‌گردان‌ها به جا مانده است. بند دختر؛ بالاتر از بند ميزان، بند دختر قرار دارد. بند قير؛ بند قير نيز در شوشتر واقع شده است و جهت استحکام بند، به جاى ساروج و گچ، قير آب کرده به کار برده‌اند و در آن حوالى قلعه‌اى به نام قلعهٔ بند قير نيز به جا مانده است. بند خاک؛ در مسير نهر داريان در جنوب شوشتر آثار ناچيزى از آن باقى مانده است. اين بند از زمان ساسانيان تا دورهٔ صفويه داير بوده و در مواقع طغيان نهر داريان مانع از سرازير شدن آب به داخل باغ‌ها مى‌شده است. مزيد آب آن به پل لشکر و شاه‌على سرازير مى‌شده است.
|
|
| بند ميزان (بند و پل والرين)، شوشتر
|
|
| بند ميزان، آب رودخانهٔ کارون را به دو قسمت شرقى و غربى تقسيم مى‌کند. بند ميزان و يا بند شاپورى يادگار دوران ساسانى است که به صورت يک نيم دايره ساخته شده و دو بازوى منحرف کنندهٔ آب دارد. بخشى از آب کارون توسط اين بند در شرق شهر جريان مى‌يابد که به رودخانهٔ گرگر معروف است و در زمان‌هاى گذشته به آن دودانگه نيز مى‌‌گفته‌اند. انحراف دوم آب در قسمت غرب جارى است که به آن شطيط مى‌گويند. در حقيقت اين بند تقسيم کنندهٔ دو دانگ آب رودخانه به طرف شرق و چهار دانگ ديگر به طرف غرب است.
|
|
| اين دو آب راهه در جنوب شوشتر و در ناحيه بند قير مجدداً به همديگر ملحق شده و کارون بزرگ را تشکيل مى‌دهند. آبشارهاى آبى پس از بند برج عيار و بر روى رودخانه گرگر و به دست بشر و در دل صخره‌هاى طبيعى احداث شده‌اند.
|
|
| اين بند سابقاً ميزان و همچنين پل قيصر نام داشت، از نوع مصالح ساختمانى که در آن به کار رفته و از نوع سبک‌هاى متفاوتى که در ساختن طاق آن استفاده شده، قدمت ديرين آن را مى‌توان تشخيص داد. اين پل را به طرز زيبا و باشکوه و با پيچ و خم ساخته‌اند و جمع طول آن حدود ۵۲۱ متر است. ساختمان اوليه بند ميزان به زمان ساسانيان مربوط است و پس ازخرابى‌ها و تعميرات متعدد، ساختمان کنونى آن را به پسر فتحعلى شاه قاجار يعنى محمد على ميرزا دولتشاه والى خوزستان نسبت مى‌دهد. بهمين علت به بند محمد على ميرزا يا بند خاقان نيز مشهور است.
|
|
| سد اسكندرى (ديوار دفاعى)، گرگان
|
|
| اين ديوار دفاعى که به نام‌هاى سد قزل‌آلان، سد اسکندر و سد فيروزه نيز معروف است، در قسمت شمال گرگان و گنبد واقع شده و از غرب به شرق کشيده شده است. در مسير ديوار دفاعى، برج‌ها و قلعه‌هاى حفاظتى به فواصل مختلف بنا شده و آثار آن امروز به صورت تپه‌هايى در حاشيهٔ ديوار به جا مانده است. برابر شواهد و مستندات موجود کليهٔ ديوارها، ساختمان قلعه‌ها و باروها، عمدتاً به وسيلهٔ آجرهاى چهارگوش بزرگ ساخته شده است.
|
|
| گفته مى‌شود که اين ديوار بر اثر عوامل جوى و انسانى آسيب ديده و تخريب شده است. قسمت‌هايى از ديوار دفاعى که از دست عوامل تخريبى مصون مانده است، با ارتفاعى در حدود ۳ تا ۵ متر و عرض ۱۰ متر از فاصلهٔ بسيار دور به صورت سدى نظر هر بيننده‌اى را به سوى خود جلب مى‌نمايد.
|
|
|
|
| محل اين اثر شهرستان بانه است که در جريان مطالعات باستان‌شناختى اخير پديدار شده است. در جريان اين مطالعات ديواره يک سد که در دوران پارت‌ها و ساسانى‌ها ساخته شده است از سنگ لاشه و ساروج به قطر ۴ متر و طول ۱۰ متر در روستاى «شو»ى بانه به دست آمده است. بخش‌هايى از ديوارهٔ سد در جريان کارهاى عمرانى در منطقه بشدت آسيب ديده است.
|
|
|
|
| در درهٔ کولغان، آثارى از سدى به نام سد بالاتل بر جاى مانده است. اين سد ۱۰۰۰ متر طول و ۵۰۰ متر عرض داشته است و آب باران دره‌هاى مجاور را ذخيره مى‌کرده است. اين سد که از آثار دورهٔ ساسانيان است، چشم‌اندازى بسيار زيبا دارد. ساختمان سد با قطعه‌سنگ‌هاى بزرگ و ملاط گچ ساخته شده است.
|
|
|
|
| سد جمال‌آباد بر روى رودخانهٔ نسبتاً عريضى که در دره‌اى به نام جمال‌آباد از توابع سلماس جريان دارد، احداث شده است. تاريخ بناى سد، بسيار قديمى است و احتمالاً در اوايل دورهٔ سلجوقيان بنا شده است.
|
|
| اين سد ۸۰ متر طول دارد و فونداسيون آن بسيار محکم است. عرض ديوار سنگى پل ۶ متر و ارتفاع موجود قسمتهاى سالم آن بيش از ۱۰ متر است. (احتمالاً مقدارى از قسمتهاى بالاى ديوار ريزش کرده است.) حدود ۳۵ متر از ديوار سد بر اثر گذشت زمان و عدم توجه تخريب شده، ولى بقيهٔ قسمتهاى آن سالم مانده است. تمام ديوار سد با سنگ رودخانه‌اى و ملاط ماسه و آهک در نهايت استحکام ساخته شده است، به طورى که ضلع غربى سد هنوز سالم است. اين سد محل ذخيرهٔ آبهاى زمستانى و بهاره براى مصرف اراضى اطراف ساخته شده و نقش مهمى در آبادانى مناطق مجاور خود داشته است.
|
|
| سد خاكى خرم‌درق، قره آغاج, هشترود
|
|
| اين سد در ۷ کيلومترى قره‌آغاج از توابع هشترود و در ارتفاع ۱۸۵۰ مترى قرار دارد و محل زيست چنگر، خوتکاى سفيد، سرسبز، فيلوش، تنجه، کشيم، انواع کاکايى، آبچليک و حواصيل است.
|
|
|
|
| اين سد در شمال شرقى شهر مراغه و در محوطه‌اى بلند و مشرف به شهر مراغه و دره سرسبز علويان قرار گرفته و از قابليت ممتازى براى بهر‌ه‌بردارى‌هاى تفرجگاهى برخوردار است. کوهستان سهند نيز يکى از زيباترين چشم‌اندازهاى اين سد مى‌باشد. ارديبهشت تا پايان پائيز بهترين زمان استفاده تفرجگاهى از درياچه و اطراف اين سد است.
|
|
| سد خاكى قاضى كندى، هشترود
|
|
| اين سد در ۷ کيلومترى شرق هشترود و در ارتفاع ۱۷۲۰ مترى قرار دارد و محل زيست تنجه، غازپا خاکسترى، سرسبز، گيلار و چنگر است.
|
|
|
|
| اين سد در ۱۹ کيلومترى جنوب شرقى سراب در ارتفاع ۱۷۰۰ مترى قرار دارد و محل زيست انواع مرغابى است.
|
|
|
|
| اين سد در ۹۵ کيلومترى شمال شرقى تبريز و در ارتفاع ۱۶۰۰ مترى قرار دارد و محل زيست انواع مرغابى است.
|
|
| سد خليل خان (چهاربُرى)، مسجد‌سليمان
|
|
| سد خليل‌خان در بخش لالى شهرستان مسجد سليمان و بر روى رودخانه بهاره‌اى که از تنگ امام‌زاده بابا احمد جارى مى‌شود احداث شده و هنوز خرابه‌هاى آن باقى است.
|
|
| سد ساسانى نيمور، نيمور، محلات (ساسانيان)
|
|
| اين سد تاريخى در ۷ کيلومترى جنوب غربى محلات واقع شده و حدود ۱۰۰ متر طول و ۹ متر پهنا دارد که آب قم‌رود را به نهر نيمور انتقال مى‌دهد. با توجه به فصلى بودن اکثر آبهاى جارى در سطح منطقه، آب‌‌بندهاى موجود نقش اساسى را در تقسيم آب در تمام فصول برعهده داشته‌اند. در محل سد نيمور ظاهراً کليه آب رودخانه در پشت سد جمع شده و به نيمور انتقال مى‌يابد. ولى از طريق منفذهاى طبيعى که در ديواره و زير سد وجود دارد، آب معينى به بستر رودخانه نفوذ کرده و همچنان ادامه مى‌يابد، به طورى که تا خود قم آب در رودخانه جارى است. مصالح به کار رفته در سد نيمور عمدتاً سنگ لاشه‌هاى بزرگ محلى با ساروج است و پايدارى آن در عرض چند هزار سال نشانگر استحکام قابل توجه سد مى‌باشد. اطراف و حواشى اين سطح محل تفرج و گذران اوقات فراغت بخشى از مردم شهر محلات و نيمور در روزهاى تعطيلى و شکار پرندگان مهاجر است. متأسفانه کيفيت بسيار نامطلوب راه‌هاى دسترسى موجود، نقش تفرجى پيرامون اين سد را از رونق انداخته است.
|
|
| سد قديمى سپهسالار، قزوين (قاجاريان)
|
|
| در فاصلهٔ ۳ کيلومترى سد سيد على خان، بند سنگى ديگرى نيز وجود دارد که به نام سد سپهسالار معروف است. اين بند در سال ۱۳۳۶ هـ.ق به منظور تأمين آب بيش‌تر براى روستاى شريف‌آباد که از املاک محمدولى خان سپهسالار تنکابنى بود، توسط وى بنا گرديد. اين سد نيز به صورت يک ديوار سنگى به کمک سنگ‌هاى تراشيده به طول ۵۰ و ارتفاع ۱۲ متر بنا شده است. دريچه‌هاى سد از لوله‌هاى آهنى با قطر زياد ساخته شده‌اند. در حال حاضر، اين سد کاملاً ويران شده است.
|
|
| سد قديمى سيدعلىخان، قزوين (صفويان)
|
|
| يکى از رودهايى که بخشى از باغ‌هاى اطراف قزوين را سيراب مى‌کند، رودخانهٔ ارنزک است که از نزديکى روستاى ميزوج واقع در ۲۰ کيلومترى شمال قزوين سرچشمه مى‌گيرد. بر روى اين رودخانه در پاى گردنهٔ کماسمار، توسط «سيدعلىخان» (جد خانوادهٔ اميرشاهى) سدى زده شده است که در حال حاضر کاملاً ويران شده و غيرقابل استفاده است. سد مزبور با قلوه‌سنگ و سنگ‌هاى تراش‌‌‌خورده و ملاط ماسه و آهک ساخته شده است. طول اين سد، در حدود ۲۰ متر و عرض ديوارهٔ آن در بالا ۱۰ متر و ارتفاع آن نيز ۱۰ متر است.
|
